Όταν πεθαίνει ένα παιδί

Τόλης Νικηφόρου

Προσωπική ιστοσελίδα του ποιητή 

Με μία πρώτη ανάγνωση κατανοούμε ότι το ποίημα αναφέρεται στα παιδιά του τρίτου κόσμου, τα οποία αργοπεθαίνουν λόγω της αβιταμίνωσης που κυριαρχεί στις περιοχές τους. Κάτι τέτοιο προβάλλουν τα στατιστικά δελτία και οι κάθε λογής διανοούμενοι τονίζοντας κυρίως το στατιστικό κομμάτι της είδησης και μιλώντας απρόσωπα και εξωραϊσμένα. Σε αυτό το πλαίσιο, το πρόβλημα είναι η αβιταμίνωση, μία αρρώστια που ταλανίζει τις υποβαθμισμένες τριτοκοσμικές κοινωνίες, εξαφανίζει κάθε ελπίδα, ισοπεδώνει την προσωπικότητα του ανθρώπου  και αφανίζει ολόκληρες γενιές ανθρώπων. Έτσι, ο αναγνώστης λυπάται γι' αυτήν την κατάσταση, αλλά δε μπορεί να κάνει τίποτα όταν πρόκειται για μία κατάσταση που δεν αλλάζει,για το ίδιο το πεπρωμένο. Πώς όμως μπορούμε να μιλάμε για πεπρωμένο ολόκληρων λαών; Και ποιος τελικά ορίζει αυτό το πεπρωμένο; Με μια δεύτερη λοιπόν ανάγνωση, συνειδητοποιούμε ότι το ύφος του ποιητή στην πρώτη στροφή είναι επικριτικό, ειρωνικό, σαρκαστικό απέναντι σε μια κοινωνία που συγκαλύπτει καταστάσεις, διαμορφώνει γνώμες, παραμορφώνει την αλήθεια, διαστρεβλώνει την πραγματικότητα, ετεροκατευθύνει, χειραγωγεί βάναυσα και τελικά περνά λαθεμένα μηνύματα. Αυτή είναι η κοινωνία των μέσων μαζικής ενημέρωσης και των δήθεν διανοούμενων που έχοντας δύναμη στα χέρια τους καθιστούν τον απλό πολίτη έρμαιο στις αδηφάγες και παραπλανητικές διαθέσεις τους. Αυτή λοιπόν η κοινωνία αποφεύγει να αφυπνίσει συνειδήσεις και αποκρύπτει ότι πίσω από την άσχημη κατάσταση που βιώνουν οι λαοί των τριτοκοσμικών χωρών και πίσω από την αβιταμίνωση λανθάνει η πλεονεξία, οι αρπακτικές διαθέσεις και η βάναυση αδηφαγία των αναπτυγμένων δήθεν πολιτισμένων δυτικών κρατών που με τη μάσκα του σωτήρα λαών εκματαλλεύονται τον ορυκτό πλούτο και τις δυνατότητες των υποανάπτυκτων χωρών δίνοντάς τους ως αντάλλαγμα το απόλυτο τίποτα. 
« Λέξη χωρίς εικόνα»: Oι ασαφείς και αόριστες λέξεις δεν αρκούν για να συλλάβουμε την ουσία του προβλήματος.

Eρωτήσεις του σχολικού βιβλίου 

 1. Ποιο ρόλο έχει η πρώτη στροφή και πώς διαφοροποιείται από το υπόλοιπο ποίημα; 

Η πρώτη στροφή αποτελεί ένα κοινωνικό μανιφέστο κατά των ισχυρών και ηγετικών μορφών του δυτικού κόσμου, που προωθούν την κοινωνική ανισότητα, αλλά και κατά της υποκριτικής στάσης των ανθρώπων εκείνων που διαλαλούν λεκτικά τη λύπη τους για τη λιμοκτονία των τριτοκοσμικών κρατών ή επιλέγουν την αποστασιοποίησή τους από το φαινόμενο αυτό. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής στη στροφή αυτή είναι ανάλογη του προσποιητού οίκτου, της αποποίησης ευθυνών αλλά και της παραγνώρισης του πραγματικού μεγέθους του προβλήματος με το χαρακτηρισμό του με απρόσωπους επιστημονικούς όρους («αβιταμίνωση», «η πείνα εξωραϊσμένη απροσωποποιημένη», «διανοητής»). Αντίθετα, στο υπόλοιπο ποίημα ακολουθεί πρώτα ο ρεαλισμός, όταν δίνεται η πλήρης αληθινή εικόνα της λιμοκτονίας μικρών παιδιών, και στη συνέχεια ο λυρισμός, για να αποδοθεί ο θρήνος και ο αποτροπιασμός που πρέπει να καταλαμβάνει κάθε πραγματικό άνθρωπο για το θάνατο των αθώων αυτών πλασμάτων από ασιτία στην εποχή της απόλυτης τεχνολογικής εξέλιξης. 

2. Τι εννοεί ο ποιητής με το στίχο «λέξη χωρίς εικόνα»; 

Ερευνήστε αν συναντάμε στο ποίημα εικόνες που παραπέμπουν σε πραγματικές καταστάσεις.

 Ο στίχος «λέξη χωρίς εικόνα» κάνει σαφέστερη την καυστική διάθεση του ποιητή ενάντια στη λόγια υποκρισία απέναντι στο φαινόμενο της λιμοκτονίας στον Τρίτο Κόσμο. Η λέξη «πείνα» δεν υιοθετείται στο λεξιλόγιο των επιστημόνων ή των κάθε φύσης διανοητών που απλώς σχολιάζουν το θλιβερό φαινόμενο σε αυτές τις χώρες εξωραΐζοντάς το με δόκιμες λέξεις όπως «αβιταμίνωση», η οποία δεν πλησιάζει στο παραμικρό τη ρεαλιστική εικόνα του θανάτου ενός παιδιού από ασιτία όπως παρουσιάζεται στη δεύτερη στροφή του ποιήματος. Η σκληρή εικόνα που δίνεται στη δεύτερη στροφή είναι ολότελα πραγματική και θορυβεί όσους προσπαθούν να ωραιοποιήσουν λεκτικά τη μάστιγα της ασιτίας και να αποποιηθούν την κοινωνική τους ευθύνη σε σχέση με αυτή. Το αποστεωμένο παιδί με το χαρακτηριστικό τυμπανισμό που προκαλεί η παρατεταμένη έλλειψη σίτισης καθώς και η αναφορά της τρομακτικής συχνότητας των θανάτων αυτών έρχονται να στηλιτεύσουν την αδιαφορία των ανθρώπων που απλώς γυρίζουν την πλάτη στα τριτοκοσμικά κράτη που δεινοπαθούν. Η ειρωνεία είναι εμφανής κυρίως στον στίχο «σε χώρες που ονομάζονται εξωτικές», ο οποίος αποτελεί έμμεση κατηγορία προς τα άτομα εκείνα που δείχνουν μόνο τουριστικό ενδιαφέρον για τις πάσχουσες από πείνα χώρες.

 3. Ποιες αντιδράσεις προκαλεί ο θάνατος ενός παιδιού; Ποιους εκφραστικούς τρόπους χρησιμοποιεί ο ποιητής για να δηλώσει τις συνέπειες αυτού του συμβάντος; 
Ο θάνατος κάθε μικρού παιδιού προκαλεί, σύμφωνα με τον ποιητή, το θρήνο της φύσης, την αναστάτωση «των αρχαίων νεκρών» και του ουρανού, τη θλίψη και τον ηθικό αποτροπιασμό των ανθρώπων που ζουν στον εικοστό πρώτο αιώνα, στην εποχή της υλικοτεχνικά προηγμένης εποχής μας. Τις συνέπειες του τραγικού αυτού συμβάντος επιλέγει να εκφράσει ο ποιητής με τολμηρές και μακάβριες μεταφορές και προσωποποιήσεις, επιστρατεύοντας σε αυτές τις ζοφερές εικόνες του βαθύτατου σκοταδιού, του συννεφιασμένου ουρανού, της νεκρής φύσης, των κουφαριών των αρχαίων ένδοξων προγόνων, του ανταριασμένου ανέμου που επιτίθεται στο έδαφος που καλύπτει τα κορμάκια των αθώων πλασμάτων που χάνονται τόσο άδικα, των λέξεων και των φωνών των ανθρώπων που χάνονται στο πένθος για τη συντριβή του μέλλοντος, που είναι τα ίδια τα παιδιά

Μαρτυρία του ποιητή  για το πως έγραψε το ποίημα
Με συγκινεί η παιδική αθωότητα. Με συναρπάζει και με γοητεύει, με εμπνέει. Γι' αυτό και έχω γράψει πολλά ποιήματα για τα παιδιά. Πάντα με την απορία να αιωρείται στο μυαλό μου, αν πράγματι ήταν δική μου η πρωτοβουλία ή αν τα ίδια τα ποιήματα είχαν τελικά αποφασίσει να αναδυθούν στο φως από τον  μυστικό τους κόσμο, αν τα ποιήματα είχαν επιλέξει τον χρόνο για να γεννηθούν.

Έγραφα λοιπόν στο ποίημά μου «Ένας ξένος από παλιά στο σπίτι μας»:


«το ποίημα επιλέγει τον δικό του χρόνο για να γεννηθεί/ είναι ένας ξένος που κατοικεί από παλιά στο σπίτι μας/ κυκλοφορεί στο υπόγειο/ και λούζεται με φως στο υπερώο/ διαβάζει ένα ένα τα χειρόγραφά μας/ αποκρυπτογραφεί τις μυστικές φωνές/ που ταξιδεύουν μέσα μας./ και πίνει για να μεγαλώσει/γιαυτό και είναι πάντα μεθυσμένο./ το ποίημα επιλέγει τον δικό του χρόνο για να γεννηθεί/ όπως πριν από μας επέλεξε/ αυτό το σπίτι για να κατοικήσει» 

Η εμπειρία μου με το ποίημα «¨Οταν πεθαίνει ένα παιδί, 1,  είναι χαρακτηρισιτκή. Να λοιπόν πώς εκείνο αποφάσισε να γεννηθεί.

Ήταν το καλοκαίρι του 1983. Είχαμε νοικιάσει ένα μικρό διαμέρισμα σε μια μεγάλη οικοδομή κοντά στη θάλασσα στην Άφυτο, το αγαπημενο μας χωριό της Χαλκιδικής. Στο διπλανό διαμέρισμα έμεναν οι στενοί μας φίλοι Βύρων και Κική με τη κορούλα τους, τη βαφτισιμιά μου Ελένη. Η Ελένη ήταν τότε τεσσάρων ετών, ο δικός μας Νίκος τρεισήμισι.

Οι μέρες περνούσαν με μπάνιο, ηλιοθεραπεία και φαγητό στο ταβερνάκι της αμμουδιάς λίγο πιο κάτω. Και βέβαια με τις αναπόφευκτες πολιτικές και άλλες συζητήσεις. Ένα πρωί μετά το μπάνιο, καθόμουν σε μια πλαστική πολυθρόνα στη σκιά και παρακολουθούσα τον Νίκο και την Ελένη να παίζουν στο χαμηλό κουρεμένο γρασίδι της αυλής. Ήταν μια εικόνα γαλήνης ομορφιάς και αθωότητας.  Και τότε ξαφνικά, σαν από το τίποτα, μέσα σ' αυτό το ειδυλλιακό περιβάλλον, μου ήρθε στον νου η εικόνα των παιδιών του τρίτου κόσμου και η παρόρμηση να εκφράσω όσα με πλημμύρισαν εκείνη τη στιγμή. Ήταν κάτι σαν λάμψη, σαν ακαταμάχητη ανάγκη και απαράβατη εντολή.  Έγραψα λοιπόν επιτόπου το ποίημα Όταν πεθαίνει ένα παίδί, 1 με τις εικόνες και τις λέξεις να ρέουν κρουνηδόν στο μυαλό μου, το ποίημα να βγαίνει ολοκληρωμένο και να χρειάζεται ελάχιστη επεξεργασία αργότερα.

Φύλλο εργασίας
1.Πώς παρουσιάζει ο ποιητής τη στάση των ευημερούντων λαών και ατόμων      απέναντι στο πρόβλημα και με ποια διάθεση;

................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2.α. Να εντοπίσετε μια μεταφορά που χρησιμοποιεί ο ποιητής, για να δείξει αυτά που συμβαίνουν όταν πεθαίνει ένα παιδί.

...........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2.β. Τι έχετε να παρατηρήσετε για τη στιχουργία του ποιήματος;

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. Στο ποίημα επαναλαμβάνεται μια φράση. Ποια είναι αυτή και τι επιδιώκει να πετύχει ο ποιητής;

......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. Να διαβάσετε το παρακάτω απόσπασμα και να βρείτε κοινά στοιχεία με το εξεταζόμενο ποίημα.

Μεγάλη Παρασκευή βράδυ. Σε μια άκρη της πλατείας ένα πιτσιρίκι σε μια από τις κεντρικές εκκλησίες της Αθήνας, ένα πιτσιρίκι, μια μπουκίτσα άνθρωπος, έχει στήσει υπαίθριο μαγαζί. Πουλάει κεράκια. Δεν είναι το κανονικό παιδί τ’ αγοράκι των εφτά χρόνων, όπως τ’ άκουσες να προσδιορίζει αυτό την ηλικία του    στην περαστική κυρία που το ρώτησε παραξενεμένη. Ένα κεφαλάκι χωμένο σαν περίτρομο ανάμεσα στους στενούς ώμους, δύο ποδαράκια λιωμένα, σκελετωμένα, μια ματιά υποταγμένη, άφεγγη, δειλιασμένη, που θέλει όμως να ζήσει, να μη σβήσει και πεταρίζει γύρω ανήσυχη.

        Στο αέρα χαμοπετούσε η Μεγάλη Παρασκευή, τ’ αρώματά της κρυφής άνοιξης, το πάθος του Λυτρωτή. Οι άνθρωποι ένιωθαν μια αόριστη διάθεση αγαθοεργίας. Την ανάγκη να δειχτούν καλύτεροι, να γίνουν καλύτεροι. Κάτι τέτοιες βραδιές, τα ηθικά παραγγέλματα κυκλοφορούν στον αέρα, τ΄αναπνέεις θέλοντας και μη. Τέτοια και η διάθεση των περαστικών που στάθηκαν γύρω από το αδικημένο παιδάκι, το συμπόνεσαν, το μικροσυνέτρεξαν. Και σκόρπισαν. Τα μάτια τους, καθώς έφευγαν τα έβλεπες πώς κιόλας είχαν αρχίσει να ξεχνάνε. Ο νους τους γύριζε αλλού.

.........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

5 Στο ποίημα «Όταν πεθαίνει ένα παιδί» ο θάνατος ενός παιδιού από πείνα παρουσιάζεται ως ένα γεγονός οδυνηρό και συνταρακτικό. Με ποιες φράσεις και σχήματα λόγου αποδίδεται αυτό; Φράσεις                                                                                                              Σχήματα λόγου