«Από δόξα και θάνατο» Mέλπω Αξιώτη

 ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ: Mέλπω Αξιώτη (1905-1973)

ΕΡΓΟ: «Εικοστός αιώνας» 1946
ΘΕΜΑ: οι αναμνήσεις της Πολυξένης (στη φυλακή προ εκτέλεσης) από το συσσίτιο των καλλιτεχνών στο Μουσείο και από τη μεγάλη αντικατοχική διαδήλωση της Αθήνας το 1943.
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ:  Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση
ΒΑΣΙΚΗ ΙΔΕΑ: επιτακτική ανάγκη για αντίσταση κατά του κατακτητή.
ΣΤΟΧΟΣ:
Να γίνει αντιληπτό ότι η γερµανική Κατοχή ήταν µια περίοδος σκληρών δοκιµασιών για τον ελληνικό λαό, αλλά και µια εποχή που ανέδειξε το κουράγιο του λαού και την αντίσταση του στον κατακτητή, ακόµα κι όταν το τίµηµα της αντίστασης ήταν ο θάνατος.
ΘΕΜΑΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ

Κατοχή. Δοκιμασίες ( πείνα , βία) και Αντίσταση 
Λαϊκό αίσθημα και αγωνιστική ενότητα 

Αντιστασιακό πνεύμα 
Το συγκεκριμένο απόσπασμα διαδραματίζεται στην περίοδο της κατοχής στην Αθήνα. H Πολυξένη, μια νεαρή κοπέλα που φυλακίστηκε από τους Γερμανούς επειδή μοίραζε παράνομο τύπο, ανακαλεί στη μνήμη της τα βάσανα, την πείνα και τις δοκιμασίες που περνούν οι άνθρωποι εξαιτίας του κατακτητή, αλλά παράλληλα τονίζει το λαϊκό αίσθημα, το αγωνιστικό πνεύμα και την ψυχική αντοχή ανθρώπων, που έλαβαν μέρος στην πρώτη μαζική αντιστασιακή διαδήλωση κατά των Γερμανών.
 ΔΟΜΗ
 1 η Ενότητα:«Χειμώνας. Τα συσσίτια …συγκεντρωμένους.» Το συσσίτιο των καλλιτεχνών .
 2 η Ενότητα:«Τον είχε … Αύριο δε θα υπάρχω.» Η ανάκριση και τα βασανιστήρια της Πολυξένης
 3 η Ενότητα:«Είχε έρθει ο Μάρτης … σ’ άλλη γη.» Η πρώτη κατοχική διαδήλωση . 
4 η Ενότητα:« Κοντά πριν φτάσει σπίτι της… και να μην έχει τελειωμό.» Η συνάντηση της Πολυξένης με το στρατηγό.
 ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ
(Αφήγηση- αφηγητής):Κυριαρχεί η αναδρομική αφήγηση , αφού η ηρωίδα ανακαλεί στη μνήμη της δύο περιστατικά από την Κατοχή, όπως τα θυμάται και τα έζησε η ηρωίδα, με μια εναλλάξ επιστροφή στο παρόν (δηλ. τη στιγμή που βρίσκεται φυλακισμένη). Εναλλάσσεται με το αφηγηματικό σχόλιο κάνει τις σκέψεις και τις κρίσεις της π.χ.«Δεν πειράζει … σάμπως θα μου ξαναχρειαστεί; Αύριο δε θα υπάρχω»). Η αφήγηση γίνεται σε γ’ πρόσωπο, όμως ο αφηγητής εστιάζει μέσα από το βλέμμα της Πολυξένης. Ο αφηγητής δε συμμετέχει στην ιστορία που αφηγείται.  Τριτοπρόσωπη αφήγηση με εσωτερική εστίαση (μέσα από το βλέμμα της Πολυξένης παρακολουθούμε τα γεγονότα).Αντικρίζει τους καλλιτέχνες με την ειρωνική ματιά της ηρωίδας
Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ:

α)αναδρομική αφήγηση ( θυμάται και  αφηγείται μέσα από τη φυλακή)

β)προσήμανση εμφυλίου η τελευταία σκηνή

γ) ο χρόνος της ιστορίας είναι η  Γερμανική Κατοχή και το το χρονικό παρόν της αφήγησης είναι το κελί από όπου κάνει τις αναδρομές στο παρελθόν  (σαν κινηματογράφος).

ΤΟΠΟΣ: Μουσείο, δρόμοι Αθήνας,  κελί.

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ: αφήγηση, περιγραφές, διάλογοι και σκέψεις.
ΒΑΣΙΚΗ ΑΝΤΙΘΕΣΗ:

υποταγή	αντίσταση
μοναχικότητα	αγωνιστική ενότητα
ταπείνωση	περηφάνια
απελπισία	ελπίδα
ατομικιστικό πνεύμα	αλληλεγγύη

 . 
ΓΛΩΣΣΑ: Απλή δημοτική. Χρησιμοποιούνται λέξεις της καθομιλουμένης («καραβάνα», «στέρνα») που δηλώνουν την κοινωνική θέση της ηρωίδας, δηλαδή τη λαϊκή της καταγωγή. 
ΥΦΟΣ: Αφηγηματικό, εξομολογητικό, ηρωικό. 
 ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ 
 Προσωποποιήσεις / Mεταφορές «Πόσα ανθρώπινα... πάνω του», ο τόπος γύρω αγριεύτηκε», Πέσανε οι πρώτες πιστολιές «Oι δρόμοι είχαν γίνει φιλικοί...», «...είδε... την απόσταση της εποχής... Παρομοιώσεις «... σαν στρείδια...», «... σαν κομπολόγια Όπως πάνε στη λειτουργιά», «... σαν χωράφι...», «… σαν ντάλιες ...» «... σαν το θέατρο που σκολά...». Ασύνδετο σχήμα «Πούθε εκινήσανε... κανείς», «Δεν τά ’κλεισαν ... Επαναλήψεις «... ψωμί, ψωμί», «…φούχτα φούχτα …», «... παρέες παρέες», «Οι εξόριστοι, οι εξόριστοι». Εικόνες (Περιγραφές προσώπων, τοπίων, αντικειμένων): «H μαζεμένη μάζα ... αγριεύτηκε», «O πρόεδρος... νεκροταφείου», «Mια γυναίκα ... τρεις ώρες», «Eβάστηξε τρεις ώρες... να δει», «... όσοι κάνανε τον πόλεμο ... ορθός». Αντιθέσεις «φώναζε η μάζα... έγινε σιωπή...», «... μύριζε βανίλια άλλοτε, και τώρα μύρισε αίμα ο τόπος», «... δεν ταιριάζουνε... τώρα ταίριαζαν …» 
 ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ
 Πολυξένη: Συμμετέχει ενεργά στην Aντίσταση, μοιράζοντας παράνομο τύπο. H συμμετοχή της αυτή δείχνει το υψηλό φρόνημα που τη διακρίνει, το πάθος της για την ελευθερία, την πίστη της στα υψηλά ιδανικά και τις ηθικές αξίες, την αποφασιστικότητά της να διατηρήσει την αξιοπρέπεια μέσα στη φυλακή αν και μελλοθάνατη και να μην υποκύψει σε βασανιστήρια και εξευτελισμούς. 
 Οι καλλιτέχνες: Παρουσιάζονται πεινασμένοι και εξαθλιωμένοι από τα δεινά της Kατοχής. Παλαιότερα, ενώ ήταν ακατάδεκτοι και αλαζόνες τώρα ταπεινωμένοι πλέον διαμαρτύρονται για να πάρουν το ελάχιστο φαγητό του συσσιτίου. 
 Οι διαδηλωτές: Απλοί άνθρωποι, αδιαφορώντας για τη ζωή τους συμμετέχουν στην πρώτη αντιστασιακή εκδήλωση. Είναι άνθρωποι λαϊκοί, ανάπηροι πολέμου, φοιτητές, εξόριστοι και παιδιά. Δείχνουν αλληλεγγύη και συμπαράσταση προς τον συνάνθρωπό τους, μαζεύουν τους νεκρούς και φροντίζουν τους πληγωμένους, όταν πέφτουν οι σφαίρες εναντίον τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός τέτοιου αγωνιστή είναι ο Aιμίλιος που ανήκει στην ομάδα των εξορίστων και κρατάει τη σημαία της διαδήλωσης. 
 Στρατηγός: Παρουσιάζεται ως αδιάφορος, συμβιβασμένος με τον κατακτητή, αμέτοχος στον αγώνα της πατρίδας του. Θέλει να διατηρήσει τα προνόμια και τη θέση της εξασφαλισμένης και άνετης ζωής του γι’ αυτό και μένει απαθής. Η συνάντηση της Πολυξένης με το στρατηγό, αποτελεί προσήμανση για τον Εμφύλιο που ακολούθησε μετά την απελευθέρωση.
 Ιδέες – Συναισθήματα: Αναδεικνύεται το αγωνιστικό φρόνημα, που δε λυγίζει ούτε κάτω από την απειλή των όπλων. Οι κατακτητές οδηγούν τον λαό στην ταπείνωση και την εξαθλίωση, ώστε να σταματήσει να αντιστέκεται. Περιφρόνηση προς τον κατακτητή και υπομονετική αντιμετώπιση των βασανιστηρίων 

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ   ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ   ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Πείνα -Συσσίτιο την περίοδο της Κατοχής

Το απόσπασµα προέρχεται από το µυθιστόρηµα Εικοστός αιώνας, το οποίο έγραψε η Αξιώτη από τον Οκτώβρη ως το Νοέµβρη 1946, λίγους µήνες πριν η συγγραφέας υποχρεωθεί να φύγει από την πατρίδα της και να καταφύγει στη Γαλλία. 

Επειδή από το απόσπασμα όπως κι από ολόκληρο το βιβλίο απουσιάζει η αυστηρή χρονική δομή είναι χρήσιμη η παρουσίαση των γεγονότων χωρίς χρονικές μεταπηδήσεις στο παρελθόν ή στο μέλλον:

α. Το συσσίτιο των ανθρώπων του πνεύματος (Φεβρουάριος του 1943)

β. Η πρώτη κατοχική διαδήλωση (Μάρτιος του 1943)

γ. Το συναπάντημα της Πολυξένης με το στρατηγό (η ώρα της επιστροφής της Πολυξένης στο σπίτι της μετά τη διαδήλωση)

δ. Η σύλληψη και η ανάκριση της Πολυξένης (μετά τη διαδήλωση* δε διευκρινίζεται πόσος χρόνος έχει περάσει από αυτήν)

ε. Αναπόληση των γεγονότων από τη φυλακή (μετά τη σύλληψη και την ανάκριση της Πολυξένης)

στ. Η φύλαξη του αντιστασιακού τύπου στον κόρφο της Πολυξένης (τρία χρόνια μετά τη διαδήλωση και αφού έχει μεσολαβήσει η σύλληψη και η φυλάκιση της° αυτό το χρονικό επίπεδο ξεφεύγει από τα όρια της αναδρομικής αφήγησης.

Στο απόσπασµα η ηρωίδα της Πολυξένη ανακαλεί στη µνήµη της από τη φυλακή, όπου βρίσκεται λόγω της αντιστασιακής της δράσης (µοίραζε παράνοµο Τύπο), δύο κρίσιµες στιγµές της γερµανικής Κατοχής στην Αθήνα, µια ταπεινή και µια ηρωική στιγµή. Η πρώτη στιγµή είναι η διανοµή συσσιτίου στους καλλιτέχνες. Η συγγραφέας, µέσω της ηρωίδας της, φαίνεται να αντικρίζει µε ειρωνική µατιά τους καλλιτέχνες: οι εκφραστές του πνεύµατος, µέχρι χτες απόµακροι κι ακατάδεκτοι, εξουθενωµένοι τώρα από την πείνα, υποκύπτουν και αυτοί στις πιεστικές επιταγές του σώματος, καθώς αναγκάζονται να στοιβαχτούν και να διαµαρτυρηθούν για να πάρουν, ταπεινωµένοι, το ελάχιστο φαγητό του συσσιτίου.

Διαδηλωτές διασπούν τον αστυνομικό κλοιό

Η δεύτερη στιγµή είναι µια αντικατοχική διαδήλωση που αφήνει πίσω της αρκετούς νεκρούς. Το φρόνηµα ωστόσο του κόσµου που συµµετέχει στη διαδήλωση είναι σθεναρό και η αίσθηση της συναδέλφωσης ισχυρή. Η συγγραφέας, διαµέσου της ηρωίδας της, τονίζει την ταξική σύσταση της διαδήλωσης. Αυτοί που συµµετέχουν, αδιαφορώντας ακόµα και για τη ζωή τους και παρασυρµένοι από τον εθνικό ενθουσιασµό, είναι άνθρωποι προερχόµενοι από τα λαϊκά στρώµατα και άνθρωποι που έχουν ζωντανές µνήµες από παλαιότερους εθνικούς αγώνες, όπως η µικρασιατική εκστρατεία. Είναι ενδιαφέρον ότι ένας συγγραφέας µε διαφορετική ιδεολογική συγκρότηση από εκείνη της Αξιώτη, ο Οδυσσέας Ελύτης, περιγράφει µε ανάλογο τρόπο την κοινωνική σύσταση των συµµετεχόντων σε µια αντικατοχική διαδήλωση: «οι νέοι µε τα πρησµένα πόδια που τους έλεγαν αλήτες, και οι άντρες, και οι γυναίκες, και οι λαβωµένοι µε τον επίδεσµο και τα δεκανίκια» («Η µεγάλη έξοδος», Το Άξιον Εστί). Το απόσπασµα καταλήγει µε την περιγραφή µιας σκηνής (η τυχαία συνάντηση της Πολυξένης µε ένα στρατηγό), η οποία λειτουργεί ως προµήνυµα του εµφυλίου, που ακολούθησε την απελευθέρωση (Βλέπε και παρακάτω σχόλια).

Το συναπάντημα με τον στρατηγό

—  Επιστρέφοντας στο σπίτι της μετά τη διαδήλωση η Πολυξένη συνάντησετυχαία ένα στρατηγό και αυτό το περιστατικό περιγράφεται με λιτότητααλλά και με ελαφρά ε ι ρ ω ν ε ί α ο στρατηγός ήταν «μεγάλος» και έβγαλε περίπατο τους τρεις σκύλους του, περπατώντας μάλιστα μαζί τους, σαν να ήταν στρατιωτικό άγημα (μπρος αυτός, πίσω εκείνοι).

—  Αμέσως στο μυαλό του αναγνώστη προβάλλει η αντίθεση: από τη μια οι άνθρωποι της λαϊκής τάξης και της φτωχολογιάς, που διαδηλώνουν για λευτεριά και σκοτώνονται, καθώς και η Πολυξένη με τα δυο τρύπια μάτια της από δόξα και θάνατο και από την άλλη ένας άνθρωπος που είχε στο παρελθόν ως επάγγελμα και υπέρτατο καθήκον την προάσπιση της εθνικής ελευθερίας, αμέριμνος και απαθής για όσα συμβαίνουν στην πατρίδα του, κάνει βόλτα αναψυχής με τους σκύλους του μέσα στη λιακάδα. Από τη μια οι άνθρωποι του πνεύματος που στήνονται πεινασμένοι σαν ζητιάνοι ώρες ολόκληρες στην ουρά για ένα τενεκεδάκι φτωχικό συσσίτιο και από την άλλη ο «μεγάλος» στρατηγός, που του περισσεύει φαγητό για να ταΐσει όχι μόνο έναν αλλά τρεις σκύλους.

—  Με το σχόλιο κι είδε την πρώτη απόσταση της εποχής που χώριζε τους εχθρούς απ' τους φίλους δίνει το συμβολισμό της εικόνας του στρατηγού, ο οποίος ανήκει στους Έλληνες που καλοπερνούσαν τον καιρό της Κατοχής (άγνωστο με ποια μέσα) και εκπροσωπεί το στρατιωτικό κατεστημένο, που θα πρωτοστατήσει ως επικεφαλής της παράταξης, η οποία θα αντιταχτεί στους ένοπλους αγώνες της λαϊκής τάξης. Η αναφορά λοιπόν του στρατηγού αποτελεί προμήνυμα ή προφητεία για το χωρισμό των Ελλήνων σε «εχθρούς» και «φίλους» και τον αλληλοσπαραγμό τους κατά τον Εμφύλιο, ο οποίος επίκειται ή αρχίζει όταν η συγγραφέας γράφει αυτές τις γραμμές (ο Εμφύλιος άρχισε το 1946, την ίδια χρονιά κατά την οποία εκδόθηκε το βιβλίο στο οποίο ανήκει το απόσπασμα).
Η πρώτη ουσιαστικά ομαδική πράξη αντίστασης του ελληνικού λαού είναι η κηδεία του Κ. Παλαμά...χιλιάδες λαού συνέρρευσαν στην πάνδημη κηδεία...Οι επίσημες αρχές, προσπαθώντας να περιορίσουν το νόημα της παλλαϊκής συγκέντρωσης, εκπροσωπήθηκαν στην κηδεία από τον ίδιο τον δοτό πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Λογοθετόπουλο και από εκπροσώπους των γερμανικών και ιταλικών κατοχικών δυνάμεων. ο Σ. Σκίπης έγραψε:

Μέσ' από τα κάγκελα τ' αόρατα
της απέραντης μας φυλακής,
μέσα στο κελί το σκοτεινό μας,
δεν εβάσταξες στον πόνο της Φυλής
κι έπεσες σα δρυς
από τα χτυπήματα
κάποιων μαύρων ξυλοκόπων
στο σκοτάδι της νυχτιάς της τραγικής,
δίχως να προσμείνεις την αχτίδα
της καινούργιας Χαραυγής.

Και ο Σικελιανός:

Σ' αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα! Ένα βουνό
με δάφνες αν υψώσουμε ως το Πήλιο κι ως την Όσσα,
κι αν το πυργώσουμε ως τον έβδομο ουρανό,
ποιόν κλεί, τι κι αν το πεί η δικιά μου γλώσσα;