«Ο Κάσπαρ Χάουζερ στην έρημη χώρα»

Ο Κάσπαρ Χάουζερ στην έρημη χώρα και το «Διπλό Βιβλίο» «Ο Κάσπαρ Χάουζερ στην έρημη χώρα» αποτελεί το τρίτο από τα εννέα κεφάλαια του βιβλίου του Δημήτρη  Χατζή με τίτλο «Το Διπλό Βιβλίο».

 Στο «Διπλό Βιβλίο»(1976), το αίτημα της καλύτερης ζωής οδήγησε τους ανθρώπους μακριά από τα σπίτια τους, στα εργοστάσια της Κεντρικής Ευρώπης, για να ζουν σε μικρά κλουβιά, με άθλιες συνθήκες, δουλεύοντας αδιαμαρτύρητα, ασταμάτητα, σε χώρους που περισσότερο μοιάζουν με φυλακές. Ο Δ. Χατζής, απογοητευμένος και από τη μεταπολεμική κατάσταση στην Ελλάδα αλλά κι από τη διαμορφωμένη κατάσταση στον κόσμο, που μοιραία οδηγούν στη σκλαβιά και στην εξαθλίωση τον καθημερινό άνθρωπο, εκφράζει τον πόνο του και πολύ χαρακτηριστικά παρουσιάζει τους «ηττημένους».

Ο τίτλος:

 Ποιος είναι ο Κάσπαρ Χάουζερ; Μάιος 1828. Στη Νυρεμβέργη της Γερμανίας, εμφανίστηκε ξαφνικά ένας παράξενος άγνωστος νεαρός... Ήταν ρακένδυτος, με δυσκολία περπατούσε και με δυσκολία μιλούσε... Κρατούσε ένα μόνο γράμμα, που εξηγούσε λίγα πράγματα για τον ίδιο και ήξερε να γράφει μόνο το όνομά του: Κάσπαρ Χάουζερ.
Όπως εξηγεί ο συγγραφέας, «ο Κάσπαρ Χάουζερ ήταν ένα παιδί που βρέθηκε στη Γερµανία, µέσα στο δάσος. Βρέθηκε - δεν ήρθε. Και µεγαλωµένο πια, παλικάρι, δεν ήξερε να µιλήσει καθόλου - καµιάν ανθρώπινη γλώσσα. Όχι πως ήταν βουβό - να µιλήσει δεν ήξερε. Φαινότανε δηλαδή πως είχε ζήσει χωρίς τους ανθρώπους, µακριά τους - δεν είχε µιλήσει µε τους ανθρώπους, δεν τους ήξερε. Κανένας δεν έµαθε πώς έζησε τόσα χρόνια, πού κρυβόταν, πως δε βρήκε ποτέ τους ανθρώπους».

Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ως τίτλο του κεφαλαίου το όνομα αυτού του παιδιού με τον προσδιορισμό στην έρημη χώρα, γιατί θεωρεί ότι υπάρχουν κοινά στοιχεία ανάμεσα στον ήρωα του τον Κώστα, και στον Κάσπαρ Χάουζερ. Μελετώντας το απόσπασμα διαπιστώνουμε ότι και οι δύο, για διαφορετικούς λόγους ο καθένας, βρέθηκαν σε μια χώρα ξένη, άγνωστοι ανάμεσα σε αγνώστους, όπου όλοι οι άλλοι μιλούν μια γλώσσα που τους είναι ακατανόητη και δεν έχουν κανέναν να τους περιμένει. Η χώρα στην οποία υποχρεώνονται να ζήσουν είναι γι^’ αυτούς ουσιαστικά μια έρημη χώρα, αφού δεν επικοινωνούν με τους ανθρώπους και βιώνουν ο καθένας τη δική του μοναξιά.

Και για τους δύο η έννοια πατρίδα είναι ασαφής και ακαθόριστη: ο Κώστας δεν έχει κανένα δεσμό με την πατρική γη (Σαν να ναι το σπίτι μου εδώ, εδώ κι η πατρίδα μου, το κανένα σπίτι μου, η καμιά μου πατρίδα) και ο Κάσπαρ Χάουζερ, μεγαλωμένος στο δάσος σαν αγρίμι, δε νιώθει να ανήκει πουθενά, δεν έχει σπίτι και πατρίδα.

Είδος: Kοινωνικό μυθιστόρημα, που ανήκει στο είδος του κοινωνικού ρεαλισμού: αντλεί τα θέματά του από κοινωνικά προβλήματα και φαινόμενα της εποχής του που τα επεξεργάζεται με τρόπο άμεσο και ρεαλιστικό. Η διάθεσή του είναι στοχαστική, καθώς διεισδύει στα γεγονότα προσπαθώντας να φωτίσει το κοινωνικό τους νόημα.

Χώρος: Στουτγκάρδη,βιομηχανική πόλη της Γερμανίας.

Χρόνος: δεκαετία του ´60

Θέμα- Στόχος: Η ζωή ενός Έλληνα μετανάστη, που αποξενωμένος ζει σε μια πολυάνθρωπη άγνωστη πόλη της Γερμανίας ως βιομηχανικός εργάτης. 

Θέματα που θίγονται

• Η γοητεία του τεχνολογικού εξοπλισμού
• Η απώλεια των ιδιαίτερων στοιχείων της προσωπικότητας του ανθρώπου (πολιτιστικά-εθνικά χαρακτηριστικά)
• Η αίσθηση μικρότητας και αδυναμίας απέναντι στον τεχνοκρατικό πολιτισμό
• Η αποξένωση των ανθρώπων, η διπλή μοναξιά (ξένος στο νέο περιβάλλον-ξένος και από τις ρίζες του), η δυσκολία-αδυναμία προσαρμογής.
• Στόχοι διδασκαλίας: Οι μαθητές: 

• Να ευαισθητοποιηθούν πάνω στο θέμα της αποξένωσης, της απώλειας της εθνικής και προσωπικής ταυτότητας των Ελλήνων βιομηχανικών μεταναστών στην πρώην Δυτική Γερμανία. 
• Να γνωρίσουν τον Δημήτρη Χατζή και τις αφηγηματικές τεχνικές του στο συγκεκριμένο διήγημα.
 • Να απολαύσουν αισθητικά τη λογοτεχνία και να εργαστούν πρωτότυπα και δημιουργικά
• Να γνωρίσουν «Το Διπλό Βιβλίο». 

Σκηνικές εικόνες: α) Η επιστροφή στο σπίτι το βράδυ, μετά τη δουλειά στο εργοστάσιο. β) Mπροστά στη βιτρίνα ενός καταστήματος. γ) Περπατώντας στην πολύβουη λεωφόρο. Γλώσσα: Απλή γλώσσα λόγω της λαϊκής καταγωγής του πρωταγωνιστή. Ωστόσο ο αφηγητής θέλει τον ήρωά του να κάνει και βαθυστόχαστες σκέψεις.

Ύφος:γλαφυρό, λιτό, με ρεαλιστική παραστατικότητα, τόνος εξομολογητικός.

Σχήματα λόγου: Λιτά εκφραστικά μέσα που έχουν στόχο να δώσουν παραστατικότητα και ζωντάνια στον λόγο του Κώστα, με εικόνες, μεταφορές, παρομοιώσεις, αντιθέσεις, προσωποποιήσεις, ασύνδετο σχήμα.

 Αφηγηματικές Τεχνικές 

-Δραματοποιημένος αφηγητής: Συμμετέχει στα δρώμενα ως πρωταγωνιστής και αφηγείται σε α΄ γραμματικό πρόσωπο.

Αφηγηματικοί τρόποι:

• Αφήγηση(η εξιστόρηση της διαδρομής)
• Περιγραφή(απεικόνιση μεμονωμένων στιγμών, π.χ. η στάση στη βιτρίνα, η παραγωγή)
• Εσωτερικός μονόλογος(η α΄πρόσωπη έκφραση ιδεών, σκέψεων και συναισθημάτων, π.χ.οι σκέψεις του όταν φτάνει στη λεωφόρο.
• Απευθύνεται σε κάποιο συγγραφέα που σκοπεύει να γράψει την ιστορία του ήρωα (Και να φροντίσεις εσύ, κύριε συγγραφέα…), υπονοώντας μία συνομιλία μεταξύ ήρωα και συγγραφέα

 Χρόνος: Χρονολογική- Γραμμική αφήγηση των γεγονότων, αφού όλα παρουσιάζονται με τη φυσική σειρά που έγιναν.Η παράθεση των σκέψεων του ήρωα προκαλεί κάποιες επιβραδύνσεις

Η ζωή του Κώστα στη Γερμανία

• Ήρωας και αφηγητής ταυτίζονται . Ο Κώστας είναι ένα λαϊκό πρόσωπο που η ζωή του δε φαίνεται να έχει κανένα ενδιαφέρον. Φαίνεται πως δεν έχει καταφέρει να προσαρμοστεί στο νέο περιβάλλον ενώ παράλληλα δεν υπάρχει κάτι που να τον δένει με την πατρίδα του. Έτσι νιώθει απέραντη μοναξιά και «ταυτίζεται» με το χαρακτηρισμό του ξένου. «Ξένος» παντού.

• Το γεγονός ότι ταυτίζει τον εαυτό του με το ασήμαντο «μικροβιάκι» μιας σταγόνας νερού φανερώνει επίσης ότι η αυτοπεποίθησή του είναι χαμηλή . Αυτό οφείλεται και στην μονοτονία και έλλειψη της χαράς της δημιουργικότητας στην μονότονη εργασία του, στο εργοστάσιο.

• 

Θ ε μ α τ ι κ ο ί ά ξ ο ν ε ς 

1.Ο Κώστας στη Γερμανία / Ο Κάσπαρ Χάουζερ στην έρημη χώρα 

•Και οι δύο βρέθηκαν σε μια ξένη χώρα για διαφορετικούς λόγους. 

•Ζουν άγνωστοι ανάμεσα σε αγνώστους.

 •Αδυνατούν να επικοινωνήσουν στο νέο περιβάλλον, αφού δεν γνωρίζουν τη γλώσσα. 

•Είναι και οι δύο μόνοι τους.

 •Η χώρα που ζουν είναι γι’ αυτούς μια έρημη χώρα (έλλειψη επικοινωνίας, μοναξιά).

 •Και για τους δύο η έννοια «πατρίδα» δεν καθορίζεται, είναι ασαφής. Δεν έχουν δεσμούς με την πατρική γη:

 - Κώστας: Σαν να΄ναι το σπίτι μου εδώ, εδώ κι η πατρίδα μου, η καμιά μου πατρίδα. 

 - Κάσπαρ Χάουζερ: Μεγάλωσε στο δάσος σαν αγρίμι, δεν έχει σπίτι και πατρίδα.

2. Κώστας: Ένας ήρωας κοινωνικά αποξενωμένος σε μια ξένη χώρα 

α) Οι λόγοι της μετανάστευσής του στη Γερμανία: 

 - Φτώχεια, ανεργία. 

 - Δύσκολες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες στην Ελλάδα. - Οι γονείς του έχουν πεθάνει.

 - Η αδελφή του έχει παντρευτεί μακριά από το χωριό τους. - Το πατρικό σπίτι είναι έρημο. 

β) Η ζωή του στη νέα χώρα: 

 - Δεν προσαρμόστηκε στην ξένη χώρα. 

 - Έχασε τους δεσμούς του με την πατρική γη. 

 - Ακαθόριστη η εθνική του ταυτότητα. 

 - Μοναξιά και απομόνωση στον δικό του μικρόκοσμο.

 - Το καφενείο και ο κινηματογράφος είναι οι μόνες κοινωνικές εκδηλώσεις που συμμετέχει, που δεν καλύπτουν την ανάγκη του για επικοινωνία. 

 - Νιώθει σαν το ασήμαντο «μικροβιάκι» μιας σταγόνας νερού

Ο τίτλος του κειμένου σε συσχέτιση με τον ήρωα της ιστορίας

Ο Κάσπαρ Χάουζερ (1812-1833) ήταν ένας νεαρός Γερμανός που εμφανίστηκε 
αιφνιδίως
 κάποια στιγμή το Μάη του 1828 στη Νυρεμβέργη, ισχυριζόμενος πως είχε περάσει 
όλη τη μέχρι τότε ζωή του σε πλήρη απομόνωση, σε κάποιο σκοτεινό κελί. Αγνοούσε 
την ταυτότητα των γονιών του και το μόνο που είχε στην κατοχή του ήταν κάποιες
 επιστολές -η γνησιότητα των οποίων αμφισβητείται- από το άγνωστο άτομο που 
μέχρι τότε τον είχε υπό την «προστασία» του, καθώς κι από τη μητέρα του. Σύμφωνα
 με αυτές ήταν γιος κάποιου στρατιωτικού, που είχε πεθάνει, και είχε δοθεί από 
τη μητέρα του, ενώ ήταν ακόμη βρέφος, σε κάποιον για να τον μεγαλώσει. Ό,τι 
ζητούσε η μητέρα του, ήταν να γίνει κι ο γιος της στρατιωτικός, όπως κι ο πατέρας του.

Το μυστήριο γύρω από την πραγματική ταυτότητα του νεαρού περιπλέχτηκε ακόμη 
περισσότερο από διάφορες φήμες που τον ήθελαν να είναι γιος κάποιου τοπικού 
αριστοκράτη, ο οποίος μη θέλοντας να αποδεχτεί το νόθο αυτό παιδί, το είχε δώσει 
να το μεγαλώσουν κρυφά.

Ο Κάσπαρ Χάουζερ απασχόλησε για καιρό την κοινή γνώμη της Γερμανίας, καθώς 
στάθηκε αδύνατο να εξακριβώσουν την αλήθεια σχετικά με τους πραγματικούς γονείς
 του, αλλά και τις συνθήκες υπό τις οποίες μεγάλωσε. Λίγα χρόνια μετά, κι ενώ ο νεαρός
 Κάσπαρ είχε αρχίσει να εργάζεται ως υπάλληλος γραφείου, εμφανίστηκε το Δεκέμβρη 
του 1833 πληγωμένος από μαχαίρι στο στήθος, ισχυριζόμενος πως είχε δεχτεί 
επίθεση από κάποιον άγνωστο. Αν και αρχικά αμφισβητήθηκε το περιστατικό
 της επίθεσης, με τη σκέψη πως ο νεαρός αυτοτραυματίστηκε προκειμένου να 
τραβήξει εκ νέου την προσοχή της κοινής γνώμης, αργότερα βρέθηκαν μάρτυρες 
που επιβεβαίωσαν τη συνάντησή του με κάποιον άγνωστο άντρα. Ο Κάσπαρ, 
πάντως, πέθανε λίγες μέρες μετά τον τραυματισμό του· ήταν μόλις 21 ετών.

Το γεγονός ότι ο ήρωας της ιστορίας, ο Κώστας, βρίσκεται σε μία ξένη πόλη, 
χωρίς δικούς του ανθρώπους και χωρίς εμφανείς σχέσεις με τους ντόπιους,
 μας δημιουργεί την αίσθηση πως είναι κι εκείνος ένας άγνωστος, όπως ο Κάσπαρ
 Χάουζερ. Η ψυχική και συναισθηματική αποξένωση, μάλιστα, που βιώνει ο ήρωας
 κι η αδυναμία του να αναγνωρίσει τη θέση του μέσα στην κοινωνία όπου ζει, μας
 επιτρέπουν να αντιληφθούμε ακόμη καλύτερα τη συσχέτισή του με τον νεαρό Κάσπαρ
 που πέρασε τη σύντομη ζωή του χωρίς να γνωρίζει την πραγματική του ταυτότητα και
χωρίς να μπορεί να αισθανθεί πως ανήκει πραγματικά στην πολιτεία όπου πέρασε
 τα τελευταία του χρόνια.        

Σχολιασμός χωρίων

1^η παράγραφος: Η δήλωση του ήρωα πως τα βράδια του αρέσει να επιστρέφει στο σπίτι με τα πόδια, φανερώνει τη μοναξιά του, εφόσον προφανώς δεν υπάρχει κανείς να τον περιμένει να γυρίσει σπίτι. Του αρέσει, άρα, να περπατά στη μεγάλη λεωφόρο, καθώς θέλει να βρεθεί ανάμεσα στους ανθρώπους και να θαυμάσει το φωτισμένο κέντρο της πόλης. Οι άγνωστοι άνθρωποι, οι βιτρίνες των καταστημάτων και οι φωτεινές διαφημίσεις λειτουργούν ως υποκατάστατα της κοινωνικής επαφής που απουσιάζει από τη ζωή του. Ο ήρωας επιθυμεί, λοιπόν, να ξεχαστεί για λίγο ανάμεσα στους ανθρώπους, ώστε να μην σκέφτεται πόσο μόνος του είναι.

Ο ήρωας σχολιάζει πως τα φώτα της πόλης του αρέσουν περισσότερο κι από το φως του ήλιου, υποδηλώνοντας έτσι έμμεσα το θαυμασμό του για τις τεχνολογικές εξελίξεις της εποχής του και για τη δυνατότητα των ανθρώπων να επιτυγχάνουν ολοένα και πιο αξιοθαύμαστα επιτεύγματα.

«Είναι, λέω κάποτε με το μικρό το μυαλό μου, τα νέα μας μάτια, του δικού μας του κόσμου του σημερινού.» Ο Κώστας κατανοεί πως η τεχνολογία αποτελεί το μέλλον των ανθρώπων και δεν διστάζει να ομολογήσει το θαυμασμό του γι’ αυτή. Η φράση που χρησιμοποιεί «με το μικρό το μυαλό μου» φανερώνει αφενός την απουσία συστηματικών σπουδών και αφετέρου τη λαϊκή καταγωγή του ήρωα.

Σ’ ένα δεύτερο επίπεδο, η προτίμηση του ήρωα για τα φώτα της πόλης συνδέεται και με την επαγγελματική του απασχόληση, μιας και δουλεύει σ’ ένα εργοστάσιο που κατασκευάζει λάμπες αυτοκινήτων. Ενώ, συνάμα, σε υποσυνείδητο επίπεδο ο ήρωας στρέφεται περισσότερο στο τεχνητό φως της νύχτας μη θέλοντας να έχει στη σκέψη του το λαμπρό φως του ελληνικού ήλιου· το φως της πατρίδας που έχει αφήσει πίσω του.

2^η παράγραφος: «Κοιτάζω, λοιπόν, σαν να κοιτάζω, να ψάχνω μέσα τον εαυτό μου. Κάπου, λέω, πρέπει να βρίσκεται μέσα κι αυτός.» Ο Κώστας συνηθίζει κάθε βράδυ να παρατηρεί τις λάμπες στη βιτρίνα του καταστήματος της ΑΟΥΤΕΛ, αναζητώντας να βρει σε αυτές τον εαυτό του· αναζητώντας να βρει ενδείξεις της δικής του συνεισφοράς. Πρόκειται, ωστόσο, για μια μάταιη προσπάθεια, καθώς στη διαδικασία παραγωγής εργάζονται χιλιάδες άνθρωποι που έχουν ο καθένας από ένα συγκεκριμένο μικρό ρόλο, με αποτέλεσμα κανένας από αυτούς να μην μπορεί να αισθανθεί το τελικό προϊόν ως δικό του δημιούργημα. Έτσι, ο ήρωας απογοητεύεται, εφόσον θεωρεί πως ο καθημερινός του μόχθος εκμηδενίζεται και αφανίζεται κάπου μέσα στις μικρές αυτές λάμπες, χωρίς να του προσφέρεται η αίσθηση της ουσιαστικής προσφοράς· η αίσθηση πως φτιάχνει κάτι για το οποίο μπορεί να αισθάνεται υπερήφανος· κάτι το οποίο να έχει τη δική του προσωπική σφραγίδα. Με αυτή, λοιπόν, τη σκέψη κατά νου, ο Κώστας νιώθει εντελώς ασήμαντος και μηδαμινός.

Ο ήρωας που ζει σε μια ξένη χώρα, χωρίς οικογένεια και χωρίς πραγματικούς φίλους, αδυνατεί να βρει κάποιου είδους δικαίωση έστω στον εργασιακό του βίο, με αποτέλεσμα να νιώθει απολύτως ασήμαντος, σαν ένα «μικροβιάκι».

«Το ‘δα σ’ ένα φιλμ την περασμένη βδομάδα, που πήγαμε σινεμά με κάτι Ρωμιούς.» Στη φράση αυτή, που συνιστά αναδρομική αφήγηση, δε θα πρέπει να μας διαφύγει ο γενικόλογος τρόπος με τον οποίο αναφέρεται στους ανθρώπους που ήταν μαζί του «κάτι Ρωμιούς», ένδειξη πως ο Κώστας δεν τους αισθάνεται ούτε τους θεωρεί φίλους του. Η μοναξιά του είναι σχεδόν απόλυτη.

3^η παράγραφος:  «Στην αρχή που πρωτόρθα -τα ίδια με το ΑΟΥΤΕΛ- νόμιζα τότε πως έχει πολλά να χαζέψει κανένας στη λεωφόρο.» Με μια νέα αναδρομική αφήγηση, ο ήρωας αποκαλύπτει πως όταν είχε έρθει για πρώτη φορά στη Γερμανία κι είχε περπατήσει σ’ αυτή την κεντρική λεωφόρο, νόμιζε πως διαρκώς θα συνέβαινε και κάτι το ενδιαφέρον εκεί, πως η ζωή στο μεγάλο αυτό δρόμο και στη μεγάλη αυτή χώρα θα ήταν γεμάτη ένταση. Κατόπιν, ωστόσο, κατάλαβε πως στους δρόμους της Γερμανίας δεν συμβαίνει απολύτως τίποτε, καθώς όλοι και όλα λειτουργούν με υποδειγματική αυστηρότητα και συνέπεια. Σε αντίθεση με τη ζωντάνια, την απειθαρχία και την αίσθηση ελευθερίας που επικρατεί στην Ελλάδα, στη νέα αυτή πατρίδα όλα γίνονται με τάξη, χωρίς παρεκκλίσεις.

4^η παράγραφος: «Βάζω τα χέρια μου και τα δυο στις τσέπες του παντελονιού μου, με το σακάκι πίσω ανασηκωμένο -κακή συνήθεια μου λένε και δεν την κόβω- παίρνω τη λεωφόρο, την περπατάω, με το κεφάλι σκυμμένο, σαν κάτι να ψάχνω να βρω.» Ο Κώστας συνηθίζει να περπατά με το σακάκι ανασηκωμένο, σαν να κρύβει το πρόσωπό του, μια συνήθεια που του έχουν επισημάνει πως δεν είναι καλή, εφόσον δημιουργεί στους άλλους την εντύπωση πως είναι ύποπτος ή πως έχει κάτι να κρύψει. Εκείνος, όμως, αρνείται να συμμορφωθεί στις σχετικές υποδείξεις, εκφράζοντας έτσι -με την ασήμαντη αυτή πράξη- την αντίδρασή του απέναντι στο καταπιεστικά πειθαρχημένο περιβάλλον της νέας του πατρίδας. Ξέρει πως οι γύρω του τον κοιτούν πιθανώς με καχυποψία για τον τρόπο με τον οποίο κυκλοφορεί στην πόλη, έτσι όπως σκύβει το κεφάλι του και κρύβει το πρόσωπό του με τον ανασηκωμένο γιακά του σακακιού, αλλά δεν τον απασχολεί· θέλει να δείξει την απροθυμία του να συμμορφωθεί σε όλους τους κανόνες, όλες τις συνήθειες και όλη την τυπικότητα των Γερμανών.

5^η παράγραφος: «Όλοι τους, λέω, πηγαίνουνε κάπου, έχουνε κάπου να πάνε. Εγώ είμαι εδώ, στη λεωφόρο, στην άσφαλτο, περισσότερο απ’ όλους.» Τη στιγμή που όλοι οι άνθρωποι περνούν από τη λεωφόρο με κάποιο σαφή προορισμό, εφόσον έχουν δικούς τους ανθρώπους να τους περιμένουν κάπου, ο Κώστας είναι ο μόνος που βρίσκεται στη λεωφόρο γιατί θέλει να βρίσκεται εκεί· είναι ο μόνος που βρίσκεται εκεί, χωρίς να έχει κάπου να πάει ή κάποιον να τον περιμένει.

«Δε με περιμένει κανένας εμένα, δεν έχω πουθενά που να θέλω να πάω, να γυρίσω κάπου. Σαν να ‘ναι το σπίτι μου εδώ, εδώ κι η πατρίδα μου, το κανένα σπίτι μου, η καμιά μου πατρίδα.» Με δεδομένη την απουσία οικογένειας και φίλων από τη ζωή του ήρωα, η λεωφόρος λειτουργεί κατά τρόπο παράδοξο σαν το σπίτι του, σαν τον μόνο χώρο όπου μπορεί να βρίσκεται χωρίς να αισθάνεται με απόλυτο τρόπο τη μοναξιά του. Εκεί τουλάχιστον μπορεί να βλέπει άλλους ανθρώπους γύρω του, έστω κι αν είναι όλοι άγνωστοι και αδιαφορούν για εκείνον. Ο Κώστας, μη έχοντας κατορθώσει να δημιουργήσει φιλικούς δεσμούς στη Γερμανία και μη έχοντας βρει κάτι που να του προσφέρει την αίσθηση πως έχει εκεί έναν σκοπό, νιώθει πως είναι πλήρως αποξενωμένος, δίχως σπίτι ή πατρίδα, αφού όπου κι αν βρεθεί ό,τι αντικρίζει είναι η μοναξιά του κι η αδυναμία του να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα της ζωής του.  

Ερωτήσεις

1. Για ποιους λόγους ο Κώστας αισθάνεται μεγάλη ψυχική και κοινωνική αποξένωση;

Ο Κώστας αισθάνεται μεγάλη ψυχική και κοινωνική αποξένωση, διότι αφενός ζει εντελώς μόνος του, χωρίς οικογένεια ή φίλους και αφετέρου διότι δεν κατορθώνει να αντλήσει ευχαρίστηση από το επάγγελμά του. Η μετανάστευση σε μια ξένη χώρα αποτέλεσε για εκείνον προφανώς μια επιλογή ανάγκης, γι’ αυτό και δεν εμφανίζεται ιδιαίτερα πρόθυμος να ενταχθεί πλήρως στη νέα του «πατρίδα». Επιλέγει, έτσι, να τηρεί αποστάσεις τόσο από τους ντόπιους, όσο και από τους εκεί Έλληνες, με τους οποίους θα μπορούσε να δημιουργήσει πιο στενούς φιλικούς δεσμούς. Τον ακούμε, για παράδειγμα, όταν αναφέρεται στην ταινία που είδε στο σινεμά, να λέει πως πήγε μαζί με «κάτι Ρωμιούς»· ένδειξη πως δεν τους θεωρεί φίλους του, γι’ αυτό και δεν χρησιμοποιεί τα ονόματά τους.

Ο Κώστας βιώνει την παραμονή του στη Γερμανία ως μια περίοδο ψυχικής δοκιμασίας, εφόσον περνά το χρόνο του όχι προσπαθώντας να συνάψει σχέσεις με τους ανθρώπους γύρω του, αλλά αναλογιζόμενος με πικρία πόσο μόνος και πόσο ασήμαντος είναι. Παρατηρεί κάθε βράδυ τους περαστικούς στη λεωφόρο και σκέφτεται πως όλοι τους έχουν κάπου να πάνε, πως όλοι έχουν κάποιον να τους περιμένει στο σπίτι, ενώ εκείνος είναι εντελώς μόνος του, χωρίς κάποιο σκοπό στη ζωή του και χωρίς δικούς του ανθρώπους. Πρόκειται για μια βαθιά αίσθηση μοναξιάς και κοινωνικής αλλοτρίωσης, που πληγώνει βαθύτατα τον ήρωα, καθώς τον ωθεί να πιστεύει πως η δική του ζωή είναι στερημένη νοήματος.

Παράλληλα, ο ήρωας δυσκολεύεται να αναγνωρίσει στα προϊόντα που παράγει το εργοστάσιο, στο οποίο εργάζεται, τη δική του συνεισφορά. Έχοντας έναν περιορισμένο και συγκεκριμένο ρόλο στη γραμμή παραγωγής, όταν βλέπει τις λάμπες ολοκληρωμένες αναζητά μάταια να εντοπίσει την προσωπική του συμβολή στη δημιουργία τους. Του είναι αδύνατο να θεωρήσει το τελικό προϊόν ως καθαρά δικό του έργο κι αυτό του προκαλεί ακόμη εντονότερα συναισθήματα απογοήτευσης, εφόσον θεωρεί πως οι ώρες που δαπανά καθημερινά στην εργασία του περνούν χωρίς να είναι εμφανής κατόπιν ο κόπος του κι η δική του δουλειά. Καταλήγει υπ’ αυτή την έννοια να αποξενώνεται από την εργασία του και να αισθάνεται ακόμη πιο απομονωμένος, αφού ούτε η εργασία του ούτε η κοινωνική του ζωή έχουν να του προσφέρουν κάποια αίσθηση επίτευξης και ευχαρίστησης.      

2. Τι είναι αυτό που κάνει τον Κώστα να παρομοιάζει τον εαυτό του, τώρα που ζει κι εργάζεται στη Γερμανία, με ένα «μικρόβιο»;

Ο Κώστας αναλογιζόμενος πως στην κατασκευή κάθε μικρής λάμπας που παράγει το εργοστάσιο επιμερίζεται η εργασία διακοσίων χιλιάδων ανθρώπων, συνειδητοποιεί πως η συνεισφορά του κάθε εργαζόμενου χωριστά στο τελικό προϊόν είναι απειροελάχιστη. Ο καθένας τους φτιάχνει ή είναι υπεύθυνος για ένα συγκεκριμένο μόνο μέρος της κάθε λάμπας, με αποτέλεσμα στο τέλος να μην υπάρχει κανείς που να θεωρεί πως η ολοκληρωμένη λάμπα είναι δικό του αποκλειστικά έργο. Έτσι, ο καθημερινός εργασιακός μόχθος του ήρωα, μοιάζει να χάνεται κάπου μέσα στις μικρές αυτές λάμπες και να μην είναι πια ορατός.

Ακριβώς, λοιπόν, επειδή ο ήρωας δεν φτιάχνει κάτι εξολοκλήρου μόνος του, ώστε να έχει την αναγκαία εκείνη αίσθηση επίτευξης, για να συνεχίζει με ανανεωμένο ενδιαφέρον την προσπάθειά του, βιώνει έντονα συναισθήματα αποξένωσης από την εργασία του. Νιώθει πως οι ώρες που αφιερώνει στη δουλειά του ουσιαστικά εκμηδενίζονται, αφού τίποτε από το τελικό αποτέλεσμα δεν έχει κάτι απ’ τη δική του προσωπική ταυτότητα. Όσο χρήσιμες ή εξελιγμένες κι αν είναι οι λάμπες που κατασκευάζει το εργοστάσιο, δεν μπορούν εντούτοις να προσφέρουν στον ήρωα την αίσθηση πως έχει κατορθώσει κάτι το σημαντικό, αφού η δική του προσφορά είναι ουσιαστικά αφανής.

Πέρα, βέβαια, από την αδυναμία του ήρωα να αντλήσει ικανοποίηση από την εργασία του, το γεγονός ότι βρίσκεται εντελώς μόνος του σε μια ξένη χώρα, δίχως να έχει κοντά του ανθρώπους που να τον νοιάζονται και να τον αγαπούν, καθιστά ακόμη πιο έντονη την αίσθησή του πως είναι ασήμαντος. Εφόσον γνωρίζει πως κανείς δεν τον περιμένει να γυρίσει από τη δουλειά και πως προφανώς κανείς δεν θα τον αναζητήσει σε περίπτωση που δεν επιστρέψει, νιώθει πως η παρουσία του εκεί δεν έχει καμία ουσιαστική σημασία. Σε μια μεγάλη χώρα μ’ ένα πλήθος ανθρώπων που έχουν οικογένειες, φίλους και κάποιο σκοπό στη ζωή τους, εκείνος είναι μια «ανούσια» μονάδα για την οποία δεν νοιάζεται και δεν ενδιαφέρεται κανείς.    

3. Στο τέλος του αποσπάσματος ο Κώστας συμπυκνώνει με ειρωνικό τρόπο το νόημα της ζωής του στη φράση: «[...] εδώ κατοίκησε κάποτε ο ξενότερος απ’ όλους τους ξένους της πολιτείας των ξένων». Τι πιστεύετε ότι προκάλεσε αυτή την πικρή διαπίστωση του Κώστα;

Η ζωή του Κώστα στη μεταπολεμική Γερμανία των χιλιάδων μεταναστών χαρακτηρίζεται από αισθήματα μοναξιάς και αποξένωσης. Ο ήρωας, που δεν έχει κατορθώσει να ενσωματωθεί στην ξένη χώρα και να δημιουργήσει στενούς φιλικούς δεσμούς, περιφέρεται άσκοπα σε μια απρόσωπη πόλη ανάμεσα σε αγνώστους που αδιαφορούν για εκείνον, αισθανόμενος ολοένα και πιο ασήμαντος. Τη στιγμή που οι άλλοι άνθρωποι γύρω του έχουν -ή τουλάχιστον έτσι πιστεύει ο ήρωας- κάποιον προορισμό στις καθημερινές τους μετακινήσεις· έχουν ανθρώπους που τους αγαπούν και κάποιον που τους περιμένει κάθε βράδυ, εκείνος ζει εντελώς μόνος του, αδυνατώντας να δημιουργήσει μια δική του οικογένεια ή έστω φιλικούς δεσμούς, ώστε να μην αισθάνεται τόσο απομονωμένος.

Το αίσθημα της αποξένωσής του, μάλιστα, επιδεινώνεται από το γεγονός ότι βρίσκεται σε μια πολυπολιτισμική ξένη χώρα, όπου ολόγυρά του κινούνται άνθρωποι που μιλούν διαφορετικές γλώσσες από τη δική του, έχουν διαφορετικές συνήθειες και αντιλήψεις, κι είναι απρόθυμοι να ενδιαφερθούν για εκείνον ή για οποιονδήποτε ξένο άνθρωπο, όπως είναι ο Κώστας. Η αποξένωση διατρέχει εν γένει την εκεί κοινωνία, αφού το συνονθύλευμα μεταναστών και ντόπιων δεν έχει κάποιο κοινό στοιχείο που να διασφαλίζει μια κάποια συνοχή και ενότητα μεταξύ τους. Είναι όλοι άγνωστοι και ξένοι μεταξύ τους σε μια πολιτεία που ενδιαφέρεται μόνο για την τήρηση της τάξης κι όχι για τη δημιουργία ουσιαστικών δεσμών ανάμεσα στα ετερόκλητα μέλη της. Έτσι, σε αντίθεση με την πατρίδα του Κώστα, όπου ακόμη κι αν βρισκόταν ανάμεσα σε αγνώστους, θα είχε τουλάχιστον την επίγνωση πως είναι κι εκείνοι Έλληνες με τις ίδιες αξίες και αρχές, στη Γερμανία βρίσκεται ανάμεσα σε ανθρώπους με τους οποίους δεν έχει κανένα κοινό στοιχείο.

Αν και ως ένα βαθμό η μοναξιά του ήρωα οφείλεται και στη δική του απροθυμία να προσεγγίσει τουλάχιστον τους άλλους Έλληνες που ζουν εκεί, είναι πάντως προφανές πως για έναν μετανάστη που καλείται να ζήσει ανάμεσα σε ανθρώπους μιας διαφορετικής εθνικότητας, με εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις, η αίσθηση της αποξένωσης δεν μπορεί παρά να θεωρείται δεδομένη. Την οικειότητα και την ευκολία της επικοινωνίας που έχει κάποιος όταν ζει στη χώρα του, δεν μπορεί να την αποκτήσει σε μια ξένη χώρα ακόμη κι αν ζει καιρό εκεί.   

4. Ο Κώστας είναι ένα απλοϊκό πρόσωπο, με λαϊκή καταγωγή. Εντοπίστε λέξεις και φράσεις του κειμένου στις οποίες φαίνεται αυτό.

Ο συγγραφέας προκειμένου να φανερώσει τη λαϊκή καταγωγή και την απλοϊκότητα του ήρωα χρησιμοποιεί φράσεις και λέξεις, όπως οι ακόλουθες: «αλλιώς δεν προφταίνω», «λέω κάποτε με το μικρό το μυαλό μου», «έχουν όλες περάσει από τις δικές μου τις πλάτες», «που πήγαμε σινεμά με κάτι Ρωμιούς», «Τάκα-τάκα στο εργοστάσιο. Τίκι-τίκι, τίκι-τίκι το ρολογάκι στη λεωφόρο.», «κακή συνήθεια μου λένε και δεν την κόβω.»
Βιογραφία:
Ο Δημήτρης Χατζής γεννήθηκε στα Γιάννενα το 1914, μέσα στη βουή του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και ανδρώθηκε στον Δεύτερο. Ο παππούς κι ο πατέρας του ήταν τυπογράφοι. Φοιτητής εγκατέλειψε τη γενέτειρα πόλη κι ήρθε στην Αθήνα να σπουδάσει Νομικά. Διέκοψε τις σπουδές του για οικονομικούς λόγους, ενώ στη συνέχεια εξορίστηκε από τη Μεταξική Δικτατορία. Την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής αγωνίστηκε υπέρ της απελευθέρωσης της πατρίδας του. Τότε πρωτοεμφανίζεται και στα Γράμματα: η συλλογή από τρία διηγήματα που κυκλοφόρησε το 1946 [«Φωτιά», «Πόλεμος», «Δρόμος»] ,έχει θέμα της τους αδύναμους οικονομικά, που ζουν το δράμα τους στην Κατοχή και αγωνίζονται στην Αντίσταση. Η δίνη του Εμφυλίου που ακολούθησε το αντάρτικο τον έδιωξε μετανάστη πρώτα στη Ρουμανία, μετά στην Ουγγαρία, στη συνέχεια στο Ανατολικό Βερολίνο, για να καταλήξει στην Ουγγαρία, όπου έμεινε ως το 1973. Στη διάρκεια της εξορίας του σπούδασε Ελληνική Φιλολογία, εργάστηκε ως ερευνητής, ενώ δίδαξε Νεοελληνική Λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο της Βουδαπέστης.Εκείνα τα χρόνια [πρώτη έκδοση στο Βουκουρέστι, 1952] εκδίδονται «Το τέλος της μικρής μας πόλης», μια συλλογή από εφτά διηγήματα: Ο Σιούλας ο Ταμπάκος, «ο Τάφος», «Σαμπεθάι Καμπιλής», «Η θεία μας η Αγγελική», «Ο Ντετέκτιβ», «Η διαθήκη του Καθηγητή», «Μαργαρίτα Περδικάρη». Με αναφορά πάλι στους απλούς ανθρώπους είναι και η επόμενη συλλογή του, «Οι Ανυπεράσπιστοι», που εκδίδεται το 1966. Μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα το 1974, επανήλθε στη χώρα του, μετά από 25 χρόνια εξορίας και αναγνωρίζεται ως αγωνιστής αλλά κι ως συγγραφέας. Τότε [1976] κυκλοφορεί το «Διπλό Βιβλίο», μια καταγραφή εμπειριών των Ελλήνων μεταναστών στη Γερμανία. Την ίδια χρονιά κυκλοφορεί και η συλλογή «Σπουδές». Ακολουθεί το 1979 η «Θητεία», αγωνιστικά κείμενα της περιόδου 1940-1950, ενώ έγραψε και μελετήματα για τη γλώσσα και την πολιτική που εκδόθηκαν το 1975. Το 1980 διευθύνει το περιοδικό «Το Πρίσμα», μια έκδοση με κείμενα από την παγκόσμια λογοτεχνία, που κλείνει στο τέταρτο τεύχος με τον θάνατό του, το 1981.

Το τέλος της μικρής μας πόλης πρωτοεκδόθηκε στη Ρουμανία το ’53 από τον εκδοτικό οίκο «Νέα

 Ελλάδα». Περιείχε μόλις πέντε διηγήματα. Δυο ακόμα διηγήματα, «Ο τάφος» και «Ο ντετέκτιβ», 

προστέθηκαν αργότερα. Η συλλογή διηγημάτων του Χατζή έχει ενιαίο θεματικό άξονα που τους 

επιτρέπει να διαβάζονται ως ένα έργο. Μέσα από αυτό παρουσιάζεται ένας κόσμος που φθίνει 

και σιγά σιγά χάνεται, αφού μεταβάλλονται οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που τον αποτελούν.

Οι ήρωες των διηγημάτων συγκρούονται με τις παλιές αξίες και υποχρεώνονται να αλλάξουν τον

τρόπο που βλέπουν τα πράγματα. Στην πραγματικότητα, είναι ο χαρακτήρας της επαρχιακής πόλης 

των Ιωαννίνων που αλλοτριώνεται και πασχίζει να εκσυγχρονιστεί. Είναι το τέλος της μικρής

 κοινότητας και η αρχή της ανωνυμίας, γεμάτη ανθρώπους που δε χωρούν πουθενά.

Με γλώσσα φυσική και άμεση, χωρίς να καταφεύγει στην εσωστρέφεια, ισορροπώντας 

αντιθετικά στοιχεία στη γραφή του, ορθολογιστής και παραμυθάς συνάμα, ο Χατζής υπήρξε 

ένας από τους πρώτους Έλληνες πεζογράφους που αμφισβήτησε ανοιχτά την ανάγκη για πρόοδο, 

εστιάζοντας την προσοχή του στις αγωνίες όσων ζούσαν στο λυκόφως της κοινωνίας.

Στην κριτική του για το βιβλίο, ο Δημήτρης Ραυτόπουλος υπογράμμισε:

«Με “Το τέλος της μικρής μας πόλης” έχουμε ένα πυκνότατο και γλαφυρότατο διάγραμμα της

 

κοινωνικής μας περιπέτειας από εκεί που την άφησαν οι γενιές του Μεσοπολέμου ως εκεί που την

 

παραλαμβάνει η γενιά της Αντίστασης. Ο Χατζής έφερε σε πέρας αυτή τη δύσκολη αποστολή, που

 

έπρεπε να καλύψει ένα μεγάλο ρήγμα στο νεοελληνικό μύθο. Δε θα μπορούσε να το κατορθώσει, αν δεν διέθετε μεγάλο ταλέντο και γνώση που του επέτρεψαν να αφομοιώσει την παράδοση ολόκληρης της νεοελληνικής

 

πεζογραφίας».

Την άποψη αυτή ήρθε να συμπληρώσει ο ποιητής Τίτος Πατρίκιος, λέγοντας:

«Ένας μεγάλος συγγραφέας, όπως είναι ο Χατζής, εμβαθύνοντας σε μια μικρή κοινωνία,

 

μπορεί να συλλάβει και να αποδώσει συγκρούσεις, αντιθέσεις, υπερβάσεις οι οποίες αποκτούν

 

οικουμενικό χαρακτήρα και απευθύνονται σε όλους μας».

 

Πέντε ιστορίες, πέντε μονάχα, κι όμως ένας ολόκληρος κόσμος. Ο Χατζής μιλάει για την

 

ταπείνωση του Σιούλα του ταμπάκου, για το δράμα του Σαμπεθάι Καμπιλή, για την προδοσία της

 

θείας Αγγελικής, για τη διαθήκη του καθηγητή. Μιλάει επίσης και για το τέλος της Μαργαρίτας

 

Περδικάρη.

Όταν οι Γερμανοί την τουφέκισαν, στις αρχές του καλοκαιριού του 1944, λίγο πριν την

 

απελευθέρωση, η Μαργαρίτα δεν είχε πατήσει ακόμα τα είκοσι χρόνια της. Το λιγνό

 

κορμί της βάσταξε μ’ απίστευτη αντοχή όλες τις κακουχίες της φυλακής, το στόμα της έμεινε

 

κλεισμένο σ’ όλα τα μαρτύρια που μαθεύτηκε πως της κάνανε. Και στάθηκε

 

μπροστά στο απόσπασμα χαμογελώντας το πικρό χαμόγελο της οικογένειας των

 

Περδικάρηδων. Αυτό το τελευταίο για το χαμόγελο το ’πε ο παπάς, που, με την απαραίτητη

 

παρουσία του στις θανατικές εκτελέσεις, επικυρώνει, στ’ όνομα του Καίσαρος, την απόδοση

 

της ψυχής στο θεό. Ο ίδιος είπε πως, όταν σήκωσαν τα ντουφέκια, η μικρή Μαργαρίτα

 

κούνησε το χέρι της κ’ είπε ένα ακατανόητο καληνύχτα, μάλιστα δεν είπε καληνύχτα, είπε

 

ακριβώς – «καληνύχτα ντε…».

Ήταν η πρώτη γυναίκα στη δική μας πόλη που πέθαινε με τέτοιον τρόπο. 

 

(Δημήτρης Χατζής, Το τέλος της μικρής μας πόλης, Κείμενα, 1979)

https://antikleidi.com/2018/04/01/telos_polis/?fbclid=IwAR2xZXM8cJ3lgQgGkIhOnUym6MNvlE1ZxzU6HaVELN0RFksdMnGtkNPpDyc

Δικτυογραφία:http://archeia.moec.gov.cy/sm/280/kaspar_chaouzer_chatzis.pdf