Ήμουν δώδεκα χρονών όταν ήρθα για πρώτη φορά σε επαφή με την ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου. Το ποίημα «ο άνθρωπος και οι πέντε δρόμοι» στο βιβλίο της γλώσσας της ΣΤ’ δημοτικού είχε έναν μελαγχολικό τόνο που εναρμονίζονταν απόλυτα με τις προετοιμασίες της οικογένειάς μου να μεταναστεύσει στη Γερμανία εκείνη την εποχή. Παρομοιώσεις και μεταφορές[1] στο ποίημα όπως «πρόσωπο σαν χυμένο τσιμέντο, δεμένο με σίδερο» ή «όταν κλείνει το μαγαζί του ο Ήλιος» έμοιαζαν να διαπερνούν με έναν πρωτοφανή τρόπο το κέλυφος της παιδικής μου ηλικίας, που σύντομα θα άφηνα πίσω μου για να μεταβώ στην εφηβεία. Το παραπάνω περιστατικό, αν και μάλλον συμπτωματικό, με βοήθησε να συνειδητοποιήσω ότι σχήματα λόγου όπως οι μεταφορές δεν είναι διακοσμητικά στοιχεία που χρησιμοποιούνται για εντυπωσιασμό, αλλά οργανικά κομμάτια της αφήγησης.
Όσο αποτελεσματικές όμως είναι οι μεταφορές —υπάρχουν μεταφορές δεν ξεχνώ ακόμη και χρόνια αφού διάβασα ένα κείμενο και συχνά μία μεταφορά είναι το μόνο που απομένει από τις εκατοντάδες σελίδες ενός βιβλίου— όταν χρησιμοποιούνται με τον λάθος τρόπο το αποτέλεσμα μπορεί να είναι απογοητευτικό ή κάποιες φορές ακόμη και κωμικό. Όλοι έχουμε ακούσει εκφράσεις (συχνά στα δελτία ειδήσεων) όπως «κοκτέιλ τρόμου και πανικού που γεύτηκαν οι κάτοικοι του νησιού» που μάλλον μας κάνουν να χαμογελάμε αντί να τρομάζουμε. Γιατί όμως συμβαίνει αυτό; Τί είναι αυτό που κάνει κάποιες μεταφορές τόσο αποτελεσματικές και αξιομνημόνευτες και κάποιες άλλες όχι και τόσο; Και υπάρχουν άραγε κάποιοι κανόνες που μπορούν να μας βοηθήσουν στην επιλογή κατάλληλων μεταφορών;
Παρακάτω συνοψίζω μερικά πράγματα που έμαθα για τις μεταφορές με την ελπίδα να σας φανούν χρήσιμα και στη δική σας περιπέτεια με τη συγγραφή.
- Οι μεταφορές χρησιμοποιούνται με μέτρο
Αυτό είναι αυτονόητο, αλλά πολλές φορές το ξεχνάμε γιατί σκεφτήκαμε δύο πολύ καλές μεταφορές για το ίδιο θέμα και δεν θέλουμε να αποχωριστούμε καμία από τις δύο. Είναι δύο μεταφορές στην ίδια πρόταση πολλές; Πόσες μεταφορές είναι πάρα πολλές; Η απάντηση είναι: εξαρτάται.
Αν γράφουμε ποίηση δύο μεταφορές στην ίδια πρόταση δεν είναι κάτι ασυνήθιστο. Στο ποίημα «Οι πέντε δρόμοι και ο άνθρωπος» του Νικηφόρου Βρεττάκου συναντάμε τους παρακάτω στίχους που περιέχουν τρεις μεταφορές.
Το πρόσωπό του, σα να ‘ναι χυμένο τσιμέντο
δεμένο με σίδερο, θυμίζει γωνία που ξέφτισε ή λαμαρίνα
σε φθαρμένο καράβι.
Αν το παραπάνω απόσπασμα ήταν από πεζογράφημα, κάτι τέτοιο θα ήταν μάλλον υπερβολικό και σίγουρα δεν θα μπορούσε να επαναληφθεί πολλές φορές στο ίδιο κείμενο.
Ανεξάρτητα όμως από τη συχνότητα με την οποία εμφανίζονται οι μεταφορές, εκείνο που είναι εξίσου σημαντικό είναι να μην αλλοιώνουν την αφήγηση της ιστορίας. Και με αυτό εννοώ να μην μας κάνουν να συνειδητοποιούμε ότι διαβάζουμε ένα κείμενο και ότι ο κόσμος που προσπαθεί να δημιουργήσει ο συγγραφέας του κειμένου είναι φτιαγμένος μόνο στο χαρτί. Αυτό που θέλουμε είναι οι μεταφορές να ταιριάζουν με τη φωνή του αφηγητή, να δένουν με τον χώρο, τον χρόνο της ιστορίας και με την ψυχολογική κατάσταση των ηρώων. Με λίγα λόγια θέλουμε αυτό που διαβάζουμε να είναι πιστευτό.
- Οι μεταφορές κάνουν προσβάσιμο το απρόσιτο
Οι μεταφορές δεν έχουν διακοσμητικό ρόλο σε ένα κείμενο. Είναι εκεί για να βοηθήσουν την πλοκή, να συμπληρώσουν τους ήρωες και να δώσουν βάθος στην αφήγηση. Όταν επιλέγουμε να χρησιμοποιήσουμε μία μεταφορά επιβραδύνουμε την πλοκή της ιστορίας εστιάζοντας σε ένα κρίσιμο σημείο της. Ταυτόχρονα προετοιμάζουμε τον αναγνώστη (με υποσυνείδητους συνειρμούς) για αυτό που θα ακολουθήσει. Η μεταφορά είναι το αντίστοιχο ενός κοντινού πλάνου στον κινηματογράφου. Φανταστείτε μία ταινία διάσπαρτη με κοντινά πλάνα σε τυχαίες σκηνές της. Πόσο εύκολο θα ήταν να την παρακολουθήσουμε; Το ίδιο ισχύει και για ένα κείμενο.
- Οι μεταφορές μετατρέπουν το καθημερινό σε κάτι ασυνήθιστο
Γύρω μας συμβαίνουν καθημερινά τα πιο αξιοπρόσεκτα πράγματα, ωστόσο, τα περισσότερα από αυτά περνάνε απαρατήρητα. Η καθημερινή επανάληψη αφαιρεί από την αντίληψή μας οτιδήποτε δεν είναι απαραίτητο για την επιβίωσή μας. Αυτό που μένει είναι ένας μέσος όρος, ένα συμπύκνωμα εμπειριών στο οποίο ανατρέχουμε μέσα μας καθημερινά.
Ένας από τους στόχους της συγγραφής είναι να διατηρήσει τον κόσμο μας ρευστό και ανοιχτό στα εξωτερικά ερεθίσματα, αναδεικνύοντας τις λεπτομέρειες που διαφορετικά θα χάναμε καθημερινά. Και ο ρόλος της μεταφοράς στον παραπάνω στόχο είναι σημαντικός.
Για τον Φρίντριχ Νίτσε οι ανθρώπινες γλώσσες είναι ένα σύνολο μεταφορικών σχημάτων λόγου που έχουν χάσει την αρχική τους σημασία και μετατράπηκαν σε αυτό που πλέον χαρακτηρίζουμε «κυριολεξία». Αυτό που πετυχαίνουμε με τις μεταφορές είναι να «ξεχάσουμε» την κυριολεκτική χρήση της γλώσσας και να «θυμηθούμε» και πάλι την αρχική της χρήση: εκείνη που εγείρει συναισθήματα και εμπλέκει όλες μας τις αισθήσεις. Οι μεταφορές λοιπόν μετατρέπουν το καθημερινό σε κάτι ασυνήθιστο.
- Οι μεταφορές πρέπει να είναι καινούργιες
Η γλώσσα είναι ένα δυναμικό σύνολο που αλλάζει συνεχώς. Μια μεταφορά που σήμερα λειτουργεί αποτελεσματικά, όταν χρησιμοποιείται συχνά, μετατρέπεται σε μία κλισέ έκφραση που χάνει την εικονοπλαστική της δύναμης. Μεταφορές όπως «χρυσή καρδιά», «ήσυχος σαν αρνάκι», «ελαφρύς σαν πούπουλο», κλπ. είναι τόσο κοινές που δεν προσθέτουν κάτι στο στα κείμενά μας. Αντιθέτως, μας ωθούν σε έναν μηχανικό τρόπο σκέψης, που είναι ό,τι ακριβώς προσπαθούμε να αποφύγουμε όταν χρησιμοποιήσουμε μεταφορές. Θέλουμε λοιπόν οι μεταφορές που χρησιμοποιούμε να είναι όσο γίνεται πιο καινούργιες, φρέσκες, άφθαρτες.
Για να επινοήσουμε καινούργιες μεταφορές, θα χρειαστεί να στραφούμε στον κόσμο των εικόνων που όλοι έχουμε μέσα μας και να τον συνδέσουμε με ό,τι βλέπουμε γύρω μας. Και αυτό χρειάζεται εξάσκηση, που μπορεί να πάρει τη μορφή ενός παιχνιδιού με τον εαυτό μας. Οτιδήποτε συναντάμε γύρω μας καθημερινά και μας κινεί το ενδιαφέρον, μπορεί να γίνει μία ημιτελής πρόταση που θα συμπληρώσουμε με μία μεταφορά. Ένας γέρος με ρυτιδιασμένο πρόσωπο… σαν λιωμένο κερί, ένα γκράφιτι σε ένα εγκαταλειμμένο κτίριο… σαν τατουάζ στο σώμα ενός ναρκομανή κ.ο.κ. Αφήστε τις εικόνες να έρθουν και όταν έρθουν, επιμείνετε. Συνεχίστε να αλιεύετε στη θάλασσα που έχετε μέσα σας.
[1] Στο άρθρο αυτό δεν κάνω διάκριση ανάμεσα σε μεταφορές και παρομοιώσεις. Για λόγους απλότητας θα αναφερθώ και στα δύο σχήματα λόγου με τον όρο μεταφορά.
