Το ύφος στη Λογοτεχνία

 Α. Τι είναι ύφος

 Ύφος λέγεται ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο ο ομιλητής ή ο συγγραφέας εκφράζει  τις σκέψεις και τα συναισθήματά του στο έργο του. Το ύφος («Ύφος» = η υφή του  λόγου) εκδηλώνεται - δημιουργείται με τα ανάλογα σχήματα λόγου και τις ανάλογες λέξεις που χρησιμοποιεί ο ομιλητής ή ο συγγραφέας, καθώς και με το  χρώμα και  την ισχύ της φωνής στον  προφορικό λόγο. Το ύφος είναι ισοδύναμο με τη φυσιογνωμία,  το πνεύμα και το χαρακτήρα του ομιλητή ή του συγγραφέα.

Τα κυριότερα είδη ύφους στη λογοτεχνία:

Λυρικό = Ποιητική λειτουργία της γλώσσας. Απευθύνεται στο συναίσθημα του δέκτη.

Γλαφυρό = Βασίζεται στις σαφείς και καλαίσθητες εικόνες, που προσδίδουν ζωντάνια και παραστατικότητα στο λόγο. Χρήση σχημάτων λόγου, διαλόγου, ρητορικών ερωτήσεων.

Απλό, λιτό = Απλή έκφραση και σύνταξη. Καθημερινό λεξιλόγιο ,μικροπερίοδος  λόγος, κυριαρχία παρατακτικής  σύνταξης ,κυριαρχία  ρημάτων,ενεργητική  σύνταξη,απουσία σχημάτων λόγου.

(Αυτό)σαρκαστικό/ Ειρωνικό = Ειρωνεία προς άλλους ή προς τον εαυτό, επικριτική διάθεση (η διαβάθμιση ποικίλλει).

Χιουμοριστικό, εύθυμο = Οι λεκτικοί συνδυασμοί αποσκοπούν στη διακωμώδηση προσώπων ή καταστάσεων.Λογοπαίγνια, ευφυολογήματα, υπονοούμενα,     προφορικότητα,καθημερινό λεξιλόγιο.

Υποβλητικό = Στην πεζογραφία ο συγγραφέας υποδηλώνει βαριές και καταθλιπτικές ψυχικές ή συναισθηματικές καταστάσεις.

Ρεαλιστικό = Βασίζεται σε ακριβείς περιγραφές δίχως προσπάθεια ωραιοποίησης.

Χαλαρό = Βασίζεται στη συνειρμική σύνδεση σκέψεων και εικόνων. Συχνές επαναλήψεις και παρεκβάσεις.

 Οικείο = α/β ενικό ρηματικό πρόσωπο, προσφωνήσεις οικειότητας, παρατακτική σύνδεση / ασύνδετο σχήμα ,ενεργητική σύνταξη, απλές προτάσεις.

Επίσημο= Αφηρημένες  έννοιες και επιστημονικοί  όροι, παθητική  σύνταξη, υποτακτική  σύνταξη  -διαδοχή υπόταξη,  γ΄ πρόσωπο.

Επιτηδευμένο,πομπώδες,στομφώδες,ρητορικό=χρήση   σπάνιων  ή εντυπωσιακών  λέξεων, κοσμητικά  επίθετα, κατάχρηση   εκφραστικών  μέσων, περίπλοκη  σύνταξη, χρήση   λέξεων  και  φράσεων από την  καθαρεύουσα

Ζωηρό  , προφορικό= Μικροπερίοδος  λόγος, ασύνδετο   σχήμα,  παρατακτική  σύνταξη  καθημερινές  λέξεις και  φράσεις, σημεία  στίξης, επιφωνήματα.

Ειρωνικό, σαρκαστικό=Υπαινιγμοί, χρήση σημείων στίξης ως σχόλιο,  εξεζητημένο λεξιλόγιο, μειωτικές εκφράσεις

Μελαγχολικό,δραματικό,απαισιόδοξο=Δημιουργία  έντονης  συναισθηματικής φόρτισης

Διδακτικό, συμβουλευτικό , παραινετικό=β’ ενικό / πληθυντικό ρηματικό πρόσωπο, υποτακτική / προστακτική έγκλιση ,βουλητικές προτάσεις.

Απολογητικό εξομολογητικό=χρήση  α΄ ενικού  προσώπου,παρελθοντικοί χρόνοι, προσωπικά συναισθήματα και σκέψεις – βιώματα

Απρόσωπο,ουδέτερο=γ’ ρηματικό πρόσωπο, αναφορική λειτουργία γλώσσας, απουσία συναισθηματισμού.

Επιστημονικό= Ειδική ορολογία .Μακροπερίοδος λόγος.  Επίκληση στη λογική.  Αναφορική χρήση γλώσσας   .Αναλυτικός λόγος (επεξηγήσεις)

Λαϊκό= Καθημερινό λεξιλόγιο. Παρατακτική σύνδεση, προφορικότητα.

 Β.Με ποια στοιχεία «αποκωδικοποιούμε» το ύφος στα λογοτεχνικά κείμενα;

Με τα εκφραστικά στοιχεία (κειμενικούς δείκτες) του γραπτού λόγου: 

• Χρήση της γλώσσας (κυριολεκτική/ μεταφορική χρήση της γλώσσας ή αναφορική/ ποιητική λειτουργία της)
• Λεξιλόγιο (επίσημο, απλό/καθημερινό, φυσικό, λόγιο, λαϊκό, εξεζητημένο, κ.α.)
• Σύνδεση προτάσεων (παρατακτική, υποτακτική σύνδεση, ασύνδετο σχήμα)
• Μικροπερίοδος ή Μακροπερίοδος λόγος
• Σημεία στίξης
• Ρηματικά πρόσωπα
• Σχήματα λόγου (επαναλήψεις, αντιθέσεις, μεταφορές, προσωποποιήσεις, υπερβολές, κ.ο.κ.)
• Εικόνες
• Αφηγηματικές τεχνικές [ (εσωτερικός) μονόλογος, (εσωτερικός) διάλογος]
• Αν απευθύνεται στη λογική ή στο συναίσθημα του δέκτη.

  Γ.Ύφος λογοτεχνικού έργου και ύφος αποσπάσματος.

  Πρόκειται για μια διάκριση που χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή. Μπορεί ένας συγγραφέας να έχει ενιαίο ύφος σε όλη την έκταση του λογοτεχνικού του έργου ή να διαφοροποιεί το ύφος του. Γι’ αυτό το λόγο προσέχουμε την εκφώνηση της ερώτησης για το ύφος, αν μας ζητάει να χαρακτηρίσουμε το ύφος όλου του κειμένου ή να επικεντρωθούμε σε κάποιο απόσπασμα.

  Δ.Παραδείγματα λογοτεχνικού ύφους.

  Όπως προαναφέραμε το ύφος είναι το όλον, το οποίο απαρτίζεται από επιμέρους στοιχεία. Για να «αποκωδικοποιήσουμε» το ύφος του συγγραφέα, καταγράφουμε αυτά τα επιμέρους στοιχεία ξεκινώντας από τα πιο «ηχηρά» μέσα στο κείμενο.

  Παραδείγματα

  «Μμμ…» σκέφτηκε λίγο ο άλλος γλάρος, που ήταν μεγαλύτερος. Δεν απάντησε αμέσως. Πέταξε μόνος του πιο μακριά, ρούφηξε το θαλασσινό αεράκι και ξαναγύρισε στο σύντροφό του. «Ποιος σου είπε πως δεν έδωσε ο Θεός φτερά στους ανθρώπους; Μόνο που… τα δικά τους φτερά είναι κρυμμένα βαθιά μέσα στην ψυχή τους. Πρέπει μόνοι τους να ψάξουν, να τ’ ανακαλύψουν, να τα ξεδιπλώσουν και να πετάξουν στην ομορφιά».

  (Αλκυόνη Παπαδάκη, Το χαμόγελο του δράκου)

  Η συγγραφέας στο συγκεκριμένο απόσπασμα χρησιμοποιεί την ποιητική λειτουργία της γλώσσας, καθώς σε όλο το απόσπασμα κυριαρχούν η προσωποποίηση (οι δύο γλάροι συνομιλούν) και οι μεταφορές (ρούφηξε το θαλασσινό αεράκι,τα δικά τους φτερά είναι κρυμμένα βαθιά μέσα στην ψυχή τους).Το λεξιλόγιο είναι απλό, φυσικό και ο λόγος μικροπερίοδος. Η συγγραφέας χρησιμοποιεί τα αποσιωπητικά, για να δείξει τον προβληματισμό και το δισταγμό του γλάρου («Μμμ…», Μόνο που…). Απευθύνεται στο συναίσθημα του αναγνώστη, καθώς μιλά για «τα φτερά» της ανθρώπινης ψυχής που βοηθούν τον άνθρωπο «να πετάξει στην ομορφιά».Όλα αυτά τα στοιχεία απαρτίζουν το λυρικό ύφος του αποσπάσματος.

  Δε θα’ κλαιγε αφήνοντας το μαγαζί. Στο νέο τόπο που θα πήγαινε, σ’ αυτή τη μακρινή χώρα, δε θα’ ταν το ίδιο. Έπειτα θα παντρευόταν. Ναι, αυτή η Έβελιν. Και ο κόσμος θα της φερόταν με σεβασμό. Δε θα της φερόταν όπως στη μητέρα της. Δηλαδή όπως ο πατέρας φερόταν στη μητέρα της. Ακόμα και τώρα που η ίδια είχε κλείσει τα δεκαεννιά, ένιωθε ακόμα να κινδυνεύει από το θυμό του πατέρα της. Σ’ αυτόν δε χρωστούσε τις ταχυπαλμίες της; Το περίεργο ήταν πως όταν ήταν παιδιά δεν την είχε ποτέ χτυπήσει, όπως συνήθιζε να κάνει με τον Χάρη και τον Ερνέστο. Γιατί αυτή ήταν κορίτσι∙ καλά!(Τζέημς Τζόυς, «Η Έβελιν», Φάκελος Υλικού Νεοελληνική Λογοτεχνία,Δίκτυο 1ο,  «Όταν θέλεις να φύγεις…» )

  Ο συγγραφέας στο συγκεκριμένο απόσπασμα χρησιμοποιεί, κατά βάση, μικροπερίοδο λόγο (Έπειτα θα παντρευόταν, Ναι, αυτή η Έβελιν), απλό, καθημερινό λεξιλόγιο (το μαγαζί, φερόταν, χρωστούσε, ταχυπαλμίες), επαναλήψεις (πατέρας, φερόταν) και λέξεις συναισθηματικά φορτισμένες (θυμό, ταχυπαλμίες, είχε χτυπήσει). Επίσης, χρησιμοποιεί σημεία στίξης, ερωτηματικό, άνω τελεία και θαυμαστικό δηλωτικά της συναισθηματικής κατάστασης της ηρωίδας [Σ’ αυτόν δε χρωστούσε τις ταχυπαλμίες της; (εσωτερικός διάλογος), Γιατί αυτή ήταν κορίτσι∙ καλά! (μικρή παύση στον ειρμό της σκέψης της και αμέσως μετά ειρωνεία)]. Με όλους αυτούς τους απλούς εκφραστικούς τρόπους ο συγγραφέας μας υποβάλλει στη βαριά και καταθλιπτική καθημερινότητα της Έβελιν. Συνεπώς, το ύφος είναι απλό και υποβλητικό.

  Δύο, τρεις, πέντε, δέκα σταλαγμοί.

  Όμοιοι με το μονότονον βήμα του άγρυπνου ναύτου φρουρού εις την κουβέρταν. Πλέει εις μαύρα πέλαγα και βλέπει ουρανόν και θάλασσαν αγρίως χορεύουσαν, και τυλιγμένος εις την καπόταν του διασχίζει ακαριαίως το σκότος με την εξάπτουσαν και υποσβήνουσαν λαμπυρίδα του τσιγάρου του.

  Οι πετεινοί δεν είχαν λαλήσει το τρίτον λάλημα. Ίσως είχαν τρομάξει από την βαθείαν, θρηνώδη φωνήν του σαλεπτσή, όστις είχεν αρχίσει το φθινόπωρον, νύκτα βαθιά, να κράζη. Ήτο ως κρωγμός αγνώστου ορνέου, το οποίον είχε χάσει τον αέρα του, και είχεν ενσκήψει μέσα εις την πόλιν, κ’ εζήτει αρπάγματα να σπαράξη.

  – Ζεστό! Βράζει!…

   (Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Ο ξεπεσμένος δερβίσης», Φάκελος Υλικού Νεοελληνική Λογοτεχνία, Δίκτυο 3ο, «Βίοι ελάσσονες»)Ο συγγραφέας στο συγκεκριμένο απόσπασμα, χρησιμοποιεί την παρομοίωση (σχήμα λόγου) και ως εκφραστικό μέσο την εικόνα. Από την αρχή του αποσπάσματος μάς παρομοιάζει το ρυθμό που πέφτουν οι σταλαγμοί με το βηματισμό του ναύτη στην κουβέρτα (όμοιοι με μονότονον βήμα του άγρυπνου ναύτου φρουρού εις την κουβέρταν). Και προεκτείνει την παρομοίωση με τη συνολική εικόνα αυτού του ναύτη (πλέει εις μαύρα πέλαγα … υποσβήνουσαν λαμπυρίδα του τσιγάρου του). Οι λέξεις της εικόνας αποδίδουν/ αισθητοποιούν το βαρύ και μελαγχολικό κλίμα της ζωής του ναύτη αλλά και του σκηνικού στο οποίο επιδιώκει να μας εντάξει ο συγγραφέας (μαύρα πέλαγα, αγρίως χορεύουσαν, σκότος, υποσβήνουσαν λαμπυρίδα).Στην επόμενη παράγραφο, ο Παπαδιαμάντης συνεχίζει με ακουστικές εικόνες (δεν είχεν λαλήσει το τρίτο λάλημα, βαθείαν, θρηνώδη φωνήν, κρωγμός αγνώστου ορνέου) καθώς και με μία ακόμη παρομοίωση (ως κρωγμός αγνώστου ορνέου). Στο τέλος της παραγράφου, ακούγεται η προαναγγελθείσα ανθρώπινη φωνή υπό μορφήν μονολόγου (- Ζεστό! Βράζει!…). Όλα αυτά τα στοιχεία συνιστούν ένα γλαφυρό ύφος που διαπνέεται από έντονο λυρισμό, αφού μας υποβάλλει σταδιακά στο μελαγχολικό κλίμα του διηγήματος προκαλώντας μας ανάλογα συναισθήματα.

  Ύφος είναι ο ίδιος ο άνθρωπος.

  Georges – Louis Buffon

  Ε.ΑΣΚΗΣΕΙΣ  ΣΤΟ ΥΦΟΣ   ΤΟΥ  ΚΕΙΜΕΝΟΥ

  
  

  1.       Πως   θα  χαρακτηρίζατε  το   ύφος  στο  ακόλουθο  απόσπασμα  από  κείμενο   : α] απλό     β]  περίτεχνο  γ]  επίσημο ;    Να  τεκμηριώσετε  την  απάντησή  σας  με  αναφορά   σε  συγκεκριμένες  εκφραστικές  επιλογές 

  Κοινότατος, βέβαια, ο τόπος πως η εργασία μπορεί να είναι χαρά, όταν ασχολείσαι με αυτό που αγαπάς και ξέρεις, μ' αυτό που ται­ριάζει στην κλίση σου και στο «μεράκι» σου, μ' αυτό όπου έχεις «μυηθεί» και που άρχισες να το κατακτάς. Αλλά τι χαρά μπορεί να νιώσει ένας φιλόλογος, ένας μαθηματικός, ένας γεωπόνος, που αναγκάζεται να κάνει το γκαρσόνι ή το νυχτοφύλακα για τον επιούσιο; Και τι θα προσφέρει στο περιβόητο «κοινωνικό σύνολο», κάνοντας εργασία που αγνοεί και που μισεί, και μην κάνοντας την ερ­γασία που γνωρίζει και λαχταρά; Μετρήθηκε τάχα πόση είναι αυτού του είδους η σπατάλη εργατικού δυναμικού αλλά και το «διαφεύγον κέρδος» από τη μη αξιοποίηση γνώσεων και σπουδαστικού χρόνου;

  
  

  2.       Πως   θα  χαρακτηρίζατε  το   ύφος  στο  ακόλουθο  απόσπασμα  από  κείμενο   : α] επιστημονικό    β]  γλαφυρό    γ]  ειρωνικό ;    Να  τεκμηριώσετε  την  απάντησή  σας  με  αναφορά   σε  συγκεκριμένες  εκφραστικές  επιλογές 

  Το ίδιο έγινε με όλα τα γεγονότα, τα πρόσωπα και τα πράματα που άγ­γισε με το μαγικό ραβδί της η Μεγάλη Τέχνη. Ας ξαναθυμηθούμε κείνο το παλιό παραμύθι που μας έλεγε η γιαγιά, για την πολιτεία που μια κατάρα τη μαρμάρωσε. Εκεί, λέει, όλα τα 'χε σκεπάσει η σιωπή της ακινησίας. Τ' αηδόνια ασάλευτα, βουβά πάνω στα ακίνητα κλαδιά. Τα δάση πετρωμένα. Κανένα αγέρι. Μήτε ένα θρόισμα. Οι βρύσες στερεμένες, και μπροστά στις στεγνές γούρνες μαρμαρωμένες και οι κοπέλες, με τις στάμνες στο χέρι, αδειανές. Έτσι, παντού. Οι άνθρωποι και τα ζωντανά, πετρωμένα αγάλματα. Τα μά­τια τους αδειανά από βλέμμα και το στόμα τους από φωνή. Τα κύματα στη θά­λασσα μαρμάρωσαν κι αυτά.   Και κάποια μέρα, να και περνά η Πεντάμορφη, η μικρή μάγισσα. Περνά μέσα στη νεκρή πολιτεία, χαμογελά με καλοσύνη, και τ' αγγίζει όλα με το τριανταφυλλί ραβδάκι της. Τις πέτρες, τις πόρτες, τους αν­θρώπους, τα δέντρα και τα νερά. Και τότες γίνεται το θάμα. Ένας άνεμος ζω­ής φυσά πάνω στη μαρμαρωμένη χώρα.

  
  

  3.       Να   αναγνωρίσετε  τρία  γνωρίσματα  του  επιστημονικού  ύφους   στο  ακόλουθο  απόσπασμα  

  Η ψυχική τυραννία του μελλοθάνατου είναι ίσως το πιο σοβαρό επιχείρημα για την κατάργηση της θανατικής ποινής. Πραγματικά ο καταδικασμένος σε θάνατο έχει το μονα­δικό «προνόμιο» να γνωρίζει τη βεβαιότητα του επικείμενου θανάτου του, πράγμα που τον τοποθετεί έξω από τα όρια της ανθρώπινης υπάρξεως. Η  υπαρξιακή-οριακή κατάσταση του μελλοθάνατου δεν είναι αντίθετη με το Σύνταγμα, αφού δεν έχει καμιά  σχέση με την απαγορευόμενη σ' αυτό προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ούτε όμως και αποτελεί μοναδική περίπτωση αυτή του θανατοποινίτη. Σε παρόμοια κατάσταση, βρίσκονται άνθρωποι που ξεκινούν για μια «αποστολή θανάτου», καθώς και ανίατα άρρω­στοι που γνωρίζουν το βέβαιο επικείμενο θάνατο τους. Η απίθανη παρέκκλιση από την πρόβλεψη δεν λείπει σαν αφηρημένη δυνατότητα σε καμιά από τις παρόμοιες περιπτώσεις πορείας προς το θάνατο.

  ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ: https://filologika.gr/lykio/g-lykiou/genikis-pedias/neoelliniki-glossa/yfos

   

  /http://exapostasews.blogspot.com/2015/04/blog-post_98.html

Χαρακτηρισμός  Ύφους	Γνωρίσματα
·         απλό , λιτό	απλό   λεξιλόγιο μικροπερίοδος  λόγος κυριαρχία παρατακτικής  σύνταξης κυριαρχία  ρημάτων ενεργητική  σύνταξη απουσία σχημάτων λόγου
·          οικείο	α/β ενικό ρηματικό πρόσωπο προσφωνήσεις οικειότητας παρατακτική σύνδεση / ασύνδετο σχήμα ενεργητική σύνταξη απλές προτάσεις
·         επίσημο	·         αφηρημένες  έννοιες και επιστημονικοί  όροι ·         παθητική  σύνταξη ·         υποτακτική  σύνταξη  -διαδοχή υπόταξη ·         γ΄ πρόσωπο
·         επιτηδευμένο , πομπώδες , στομφώδες, ρητορικό	·        χρήση   σπάνιων  ή εντυπωσιακών  λέξεων ·         κοσμητικά  επίθετα ·         κατάχρηση   εκφραστικών  μέσων ·         περίπλοκη  σύνταξη ·         χρήση   λέξεων  και  φράσεων από την  καθαρεύουσα
·         γλαφυρό  , λογοτεχνικό ,λυρικό , ποιητικό	·         ποιητική   γλώσσα ·         εικονοπλαστικός  λόγος ·         χρήση  εκφραστικών  μέσων ·         σημεία  στίξης Επίκληση στο συναίσθημα
·         ζωηρό  , προφορικό	·         μικροπερίοδος  λόγος ·         ασύνδετο   σχήμα ·         παρατακτική  σύνταξη ·         καθημερινές  λέξεις και  φράσεις ·         σημεία  στίξης ·         επιφωνήματα
·         εύθυμο χιουμοριστικό	λογοπαίγνια, ευφυολογήματα, υπονοούμενα Προφορικότητα Καθημερινό λεξιλόγιο
·         ειρωνικό, σαρκαστικό	Υπαινιγμοί Χρήση σημείων στίξης ως σχόλιο Εξεζητημένο λεξιλόγιο Μειωτικές εκφράσεις
·         μελαγχολικό, δραματικό, απαισιόδοξο	δημιουργία  έντονης  συναισθηματικής φόρτισης
·         διδακτικό, συμβουλευτικό , παραινετικό	β’ ενικό / πληθυντικό ρηματικό πρόσωπο υποτακτική / προστακτική έγκλιση βουλητικές προτάσεις
·         απολογητικό   ·         εξομολογητικό	χρήση  α΄ ενικού  προσώπου  παρελθοντικοί χρόνοι προσωπικά συναισθήματα και σκέψεις – βιώματα
·        Απρόσωπο Ουδέτερο	γ’ ρηματικό πρόσωπο αναφορική λειτουργία γλώσσας απουσία συναισθηματισμού
Επιστημονικό	Ειδική ορολογία Μακροπερίοδος λόγος Επίκληση στη λογική Αναφορική χρήση γλώσσας Αναλυτικός λόγος (επεξηγήσεις)
Λαϊκό	Καθημερινό λεξιλόγιο Παρατακτική σύνδεση προφορικότητα

 

 

       

s